ابوالهیذام

[اَ بُلْ هَ] (اِخ) کلاب بن حمزه العقیلی. حرّانی نحوی لغوی. وی از اهل حرّان بود و مدتی در بادیه اقامت گزید و گویند او معلم کتاب بود و به ایام قاسم بن عبیداللهبن سلیمان به بغداد شد و قاسم را مدح گفت. و او عالم بشعر بود و خط او معروف است و خلط مذهب کوفیین و بصریین میکرد و ابوالحسین محمد بن محمد بن لنگک شاعر بصری وی را هجاء بسیار میگفت و از آن جمله است:
نفسی تقیک اباالهیذام کل اذی
انی بکل الذی ترضاه لی راضی...
و بخط ابی احمد عبدالسلام بن حسین بصری لغوی این بیت را دیدم و آن از ابی الهیذام است که همهء حروف را در این بیت آورده حروف مهمله را در مصراع اول و حروف معجمه را در مصراع ثانی:
مسطح اصدر عکلا و له
ضغث تشجذ قیظ بن فخز.
و مرزبانی در کتاب المعجم گوید: ابوالهیذام کلاب بن حمزهء عقیلی محدث است و اوست که در رثاء یحیی بن علی منجم که به سال 300 ه . ق. درگذشت گوید:
لقد عاش یحیی و هو محمود عیشه
و مات فقیداً واحدالعلم والجود
فان کان صرف الدهر خلی کنوزه
و افقدنا منه بأنفس مفقود
فمازال حکم البیض والسود نافذاً
بحکم الردی فی انفس البیض والسود
فللثکل یرجی حملها کل حامل
و للموت یغذو والد کل مولود.
و محمد بن اسحاق الندیم گوید از کتب اوست: کتاب جامع النحو. کتاب الاراکه. کتاب ما تلحن فیه العامه. و خالدی در کتاب الدیره قطعهء ذیل را از ابوالهیذام آورده است:
سقیاً لحرّان انه بلد
اصبح للهو و هو مضمار
بقیعه سجسج تخرقها
و من حواشی الریاض انهار
یشرع فیه من الصنوبر و العرعر والزورفین(1)اسحار
فی یوم باعوثهم و قد نشروا الصْصلبان والمسلمون نظار
فمن مهاه هناک هبله
و من غزال علیه زنار
ازحم هذا و تلک تزحمنی
و فی الحشا والفؤاد اسعار
فعارضتنی هناک شاطره
منهم بها فی الذراع اسوار
تقول لی و الدلال یصرعها
انحن یا مسلمون کفار
فقلت یا غایتی و یا املی
بل انتم المؤمنون اخیار
اطلب منها بذاک تقربه
والشعراء الخباث فجار
فرقَّ لی قلبها و ملت بها
فی دیر زکی و نعمت الدار
تقول لی عند وقت منصرفی
انک من بعدها لغدار
حللت عقد الامان منک لنا
فما لعقد لدیک امرار
لاأنس یومی من الفتاه لدی الددیرین و المشرکون حضار
فقلت قد کان ذاک عن خطأ
لاقود عندنا و لاثار
استغفر الله ثم اسأله التتوب فلی بالذنوب اقرار.
و در ورق پاره ای کهن این نوشته یافتم:
ابوالهیذام گوید این ابیات را بتمویه مدح به ابی الحسن محمد بن عبدالوهاب الزینبی الهاشمی ببصره فرستادم:
اسلم علی الدهر یا اباحسن
و عش علی ماتود الف سنه
فأنت عندی حلیف ضد سوی
غیر حلیف الشمائل الحسنه
و أنت سلم لحرب سلم عدی
حرب عداه اللئام و الخونه
یعجب منک الکرام اعجب ما
یدعو به الله عاقل فتنه
فهو یری فرقه الفراق لما
یخشی من الخیر غایه الامنه
اذا بنورالهدی توسم اع
راض معاریض دهره الدرنه
کم سائل عنک یا محمد لا
یأذن خلق لجابتی اذنه
ألقیت فی روعه جواب فتی
لو غبن الدهر عاقلا غبنه
ان قلت شروی بن حسن(2)
للعرض بالمال اصون الصونه
سنته غره و ناصیه
للزینبیین فاجتنب سننه
لاسیما و هو قلقل ذهن
یهرب من رجم ذهنه الشطنه
قد کان بالامس قال لی و جری
ذکر شقی حرمته و سنه
بعداً و سحقاً لمن شریف بالمد-
ح و لم یعط شاعراً ثمنه
وَ کیف تحتال فیه ان خزن الننذل و اعطاک خازناً رسنه
فقلت ابدی بکل سیئه
من مدحه فی هجائه حسنه
لعل رب العباد یغفر بالعفو اباطیل مدحه اللحنه
کقاتل الصید وهو فی حرم اللله یجازی الحمار بالبدنه
والثور بالثور و الغزاله بالششاه و جفراً بالارنب الارنه
ألیس هذا الجزاء اثقل اذ
احضر للوزن و الحساب زنه
ولاتطع فی السماح متهماً
اخلاقه بالسفال ممتحنه
فأنت من اسره مفضله
علی کرام الاخلاق مؤتمنه
والزینبیون معشر زهر
لاسرّ یلقی و هم له خزنه
غیر سوی ضد غیر غیرهم
ایدیهم بالسماح مرتهنه
فلاتضع یابن خیرهم املی
فیک فعقبی الفعال مختزنه.
رجوع به معجم الادباء چ مارگلیوث ج6 ص208 شود.(3)
(1) - ظ: الزیرفون.
(2) - المصراع ناقص.
(3) - کنیت صاحب ترجمه و دیگر هم کنیتهای او در الفهرست ابن الندیم چ مصر ابوالهندام آمده است و ظاهراً غلط است.