ابوالوفاء

[اَ بُلْ وَ] (اِخ) مبشربن فاتک. (الامیر...) او یکی از ادباء مصر و از عارفین به اخبار و تواریخی که در اخبار کرده اند بود و در ایام دولت مصریه بروزگار الظاهر و المستنصر میزیست و از تصانیف اوست: کتاب سیره المستنصر در سه مجلد و هم او را در علوم اوائل تألیفاتی است و گویند کتب کتابخانهء او بشمار نمی آمد. نامش مبشر است و کنیتش ابوالوفاء و محمودالدوله لقب داشته است از افاضل ادباء و افاخم حکماست و از متمیزین اطبا بشمار آید از ارکان امراء خلفای علویین مصر بود و چنانکه از ترجمهء جمال الدین بن قفطی مستفاد میشود مولد او دمشق بوده در بدایت زندگانی مقدمات علوم تکمیل کرد و از شام به مصر رفته در نزد حکما و فضلا و اطبای آن ملک به اکتساب علوم حکمیه و طبیه پرداخت و آن هنگام زمان خلافت الظاهر به امرالله علوی بود و در آن روزگار ابن هیثم در قاهره مصر به امر تدریس و تألیف اشتغال داشت او در نزد وی به استفادت علوم حکمیّه زمانی دراز مصروف داشت تا در آن فن مقامی بلند ادراک کرد و یک چند نیز در نزد شیخ بن الحسین اشتغال ورزید و استاد وی در فن طب ابوالحسن علی بن رضوان است و چنانکه خزرجی نگاشته سالها ملازم آن طبیب اجل بود تا بر تمام جزء علمی و عملی طب فائق آمد و خزرجی گوید: هو من اعیان امراء مصر و افاضل علمائها دائم الاشتغال محبّ للفضایل والاجتماع باهلها و اشتغل ایضا بصناعه الطب و لازم اباالحسن علی بن رضوان الطبیب و له تصانیف جلیله فی المنطق و غیره من الحکمه والطب و هی مشهوره فیمابین الحکماء والاطباء و کان کثیرالکتابه و قد وجدت بخطّه کتبا کثیره من تصانیف المتقدمین. مترجم تاریخ الحکمای ابن قفطی گوید که ابن فاتک ابوالوفا اصلش از دمشق و در مصر متوطن بوده از حکمای نامدار است در علوم اوائل فضلی بارع و خاطری جمع فضائل را جامع داشته فضلاء آن روزگار از برکات افادات وی در علم برتبهء سروری رسیده بودند و از جمله تلامیذ وی در طب ابوالخیر سلامه بن رحمون است بهرحال وی از حکما و اطبائی است که در اواخر مائهء پنجم هجریه بر مدارج فضل و کمال ارتقا جست و بحکمت و طب مشهور گردید و طلاب این علوم از هر سوی بمدرس وی روی نهادند و ابوالصلت امیه بن عبدالعزیز گوید: وقتی به قصد دیدار او بمجلس تدریسش رفتم جمعی کثیر از فضلای اطبا در خدمت وی استفادت مینمودند و در اعضاء سخن میگفت و این کلمات را عنوان کرد و گفت الاعضاء اجسام متولده من اول مزاج الاخلاط کما انّ الاخلاط اجسام متولده من اول مزاج الارکان و در آن مطلب بدان مثابه تحقیقات خوب کرد که مرا از آن حسن بیان و دقت نظر و تحقیق زیاده تعجب حاصل آمد پس از انقضای مجلس تدریس از من معذرت زیاده خواست که جای آن نداشت که در نزد چون تو دانشمندی به جهت تلامیذ مطالب علمیه افادت شود بدو گفتم چه جای عذر است، مرا سالها تمنای آن بود که از بیانات آن دانشمند بهره ور گردم و زیاده از حد بتحسین لب گشودم روز دیگر علی الصباح بنزد وی رفتم تا بقیهء مطلب روز سابق را استماع کنم چون تلامیذ بر عادت مقرر حاضر گشتند خواست به حرمت حضور من آن روز تدریس نکند و به اصرار من بقانون روز سابق مطالب را بیان کرده و هر روزه میرفتم تا مبحث اعضا تمام گشت و از افادات وی زیاده بهره حاصل کردم - انتهی. و او را کتابی بوده است در احوالات حکماء و اطبای قبل از اسلام موسوم بمختارالحکم و محاسن الکلم و آن کتاب از اجل تصانیف وی بوده و احوالات حکما و اطبای قبل از اسلام را برشتهء تحریر درآورده چنانکه صاحب طبقات الاطبأ بیشتر آنچه از احوالات حکماء و اطبای قبل از اسلام را نقل میکند از آن کتابست وهمچنین بیشتر از آن کسان که در احوال این طبقه چیزی نگاشته اند از آن کتاب نقل کرده اند و از جمله مطالبی که صاحب خلاصه الحیوان محمود تتوی که بیشتر آن کتاب ترجمه طبقات الاطبا است نگاشته اینست: که شیوع علم حکمت و طب و تعلم و تعلیم آن ابتدا در مملکت فارس بود چون اسکندر ذوالقرنین بر ممالک ایران و فارس استیلا یافت حکم فرمود تا تمامت کتب حکمت را از هر قبیل از فارسی بیونانی نقل کردند سپس آن را به زبان یونانی بردند و در آن ملک شیوع یافت و همچنین آنچه از کتب نجوم و غیره نیز به دست افتاد بفرمود تا بیونان برده و به زبان یونانی نقل کردند و سایر کتب که بر آئین کیش مجوس بود بفرمود بسوختند بعضی از حکما بر مطلب ابن فاتک ردود و اعتراض نموده گویند که این قول خالی از صحت است چه قبل از اسکندر علم حکمت در یونان بوده جماعتی دیگر گویند استبعادی در این قول نیست که این امر اتفاق افتاده باشد چه اسکندر را در محبت علوم حکمی و شوق بر اطلاع آن مقتضی آن است که در هر مملکت کتب حکمت به دست می آورد محض اطلاع بر حقایق آن میفرمود تا به زبان یونانی که زبان خود او بود برند و غرض ابن فاتک در این کلام نه آن است که علم حکمت در یونان نبوده بلکه غرض او این است که[ آنچه از ] علوم حکمیّه و کتب آن [ که ] در فارس بود به زبان یونانی نقل شد - انتهی. و آن حکیم دانا در شهر قاهره روزگارش بتدریس و تألیف بسر میرفت و هم در شهر قاهره درگذشت و مدفن وی نیز همان شهر است. سال وفاتش به دست نیامد و ظاهراً وفات وی در اوائل مائهء ششم هجری باشد و از وی دختری ماند که احادیث نبویه صلی الله علیه و آله روایت می کرد. صاحب طبقات الاطبا در ذیل شرح حال وی از سدیدالدین منطقی نقل کرده است که گفت از آنکه ابن فاتک محبت علوم و تحصیل آنرا داشت و از اعیان و اهل ثروت آن مملکت بود کتابی بسیار فراهم داشت که در مخزن کتب هیچیک از اهالی ثروت آن قدر از کتب فراهم نمیگردید و هرگاه از مشاغل دنیوی فراغت جستی بدون تأمل بکتابخانهء خود رفته بتألیف و مطالعت مشغول گشتی و او را در آن حالت از اهل و عیال خود در نزد وی بار نبود و او را زوجه ای بود از خانوادهء بزرگان مصر که بصفت حسن و جمال آراسته و به ثروت و مکنت زیاد اتصاف داشت پس از وفات آن دانشمند کامل آن زن بمخزن کتب وی رفته از آنکه در ایام حیات از مطالعت آن کتب بصحبت وی نمیپرداخت بگمان خود تلافی خواست کند تمام آن کتب نفیس را که هریک از آن بزحمتهای زیاد فراهم گشته بود به برکهء آبی ریخت و همچنین تاَلیف و تصانیفی که وی کرده و از سواد به بیاض نرفته و مجلدات دیگر از تصانیف وی که مدون و مجلد گشته بود ببرکهء آب ریخت در آن حال منسوبان و تلامیذش بر آن کار اطلاع پیدا کرده خود را ببرکه رسانیدند و کتابها بیرون آوردند بیشتر از آن کتب از حیز انتفاع افتاده بعضی از آنها که سلامت مانده بود اکثر از اوراق آن فاسد و محو گشته بود سپس جماعتی از وراقین را خواسته بمرمت آن کتب از اصلاح خطوط و جلد و شیرازه پرداختند. صاحب طبقات الاطبا نگاشته که بسیاری از مؤلفات و سایر کتب وی تا بحال موجود است ولی اکثر فاسد و محو شده و هر کجا که کتبی را بدین نشان ببینند دانند که از کتب ابن فاتک است که زوجهء وی به آب ریخته. مؤلفات و مصنفات آن دانشمند کامل از این قرار است: کتاب مختارالحکم و محاسن الکلم که در ضمن ترجمت بدان اشارت رفت. کتاب الوصایا والاسال والموجز من محکم الاقوال. کتاب در تمام دوره طب مشتمل بر ده جزو و هر جزوی منقسم به ده قسم است و آن کتاب از اجل تصانیف وی بوده و اطبای بعد از وی از هر جزئی از اجزای آن زیاده نقل کرده اند، ایضاً کتاب دیگر در معالجات، کتاب البدایه در منطق. رساله ای در ستّه ضروریه. رساله ای در عقل و جهل. رساله ای در آداب رجوع بطبیب. شرح کتاب ادویه مرکبهء جالینوس. شرح بعضی از کلمات ابوسهل مسیحی. شرح عنوان کتاب ادویهء مفرده از جالینوس. کتاب در حکمت الهی. نهایه در حکمت. کتاب اسرارالطب. کتاب بدائع. کتاب اصطلاحات طّبیه. کتاب در حساب. شرح مفردات دیسقوریدوس. شرح کتاب تمیمی. شرح کتاب منطق ارسطو. کتاب در مفردات ادویه. رساله ای در منافع ادویهء تریاق اربعه. رساله ای در منافع احجر و طریق استعمال آن. رساله ای در ادویهء مفتتهء حصاه. رساله ای در طریقهء فصد و اوقات آن. رساله در ادویهء حمل و فرزجات - انتهی. رجوع به معجم الادباء یاقوت ج6 ص241 و عیون الانباء ج1 ص9 و ج2 ص98 ببعد و نامهء دانشوران ج2 ص358 شود.