تک

[تَ] (ص) بمعنی اندک و قلیل و کم باشد. (برهان) (از فرهنگ جهانگیری) (از فرهنگ رشیدی) (از انجمن آرا) (از آنندراج) (از ناظم الاطباء). پهلوی، تک: در تک زمان(1)؛ زمانی کوتاه. (حاشیهء برهان چ معین). || تا و تک هر دو تنها بود. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص309). منفرد و تنها. (ناظم الاطباء) :
به تک تا و کر بیشتر تاوتک
که باشد که بینی بود تا و تک.
(لغت فرس ایضاً).
تو رعیت باش چون سلطان نئی
تک مران چون مرد کشتیبان نئی.مولوی.
-اسب تک؛ اسب بی سوار. (ناظم الاطباء).
- بی تک؛ لایتناهی. (ناظم الاطباء).
|| (اِ) بمعنی بسیار تند براه رفتن و دویدن هم هست. (برهان). بمعنی دویدن و تند راه رفتن و آن مرادف دو است چنانکه گویند تک و دو و اسب روندهء خوشرفتار را تکاور گویند. (انجمن آرا) (آنندراج). دو و تیزی رفتار. (ناظم الاطباء). بدین معنی از اوستا تَکَ(2)، (دو) از ریشهء تک(3) (دویدن) که در تاختن آمده. پهلوی تگ(4) افغانی تک (دویدن) تگ (دویدن، مشی، گام، گردش) و نیز تک(5) در اوستا بمعنی تند و تیز است «خرده اوستا ص58». (حاشیهء برهان چ معین). تگ. (فهرست ولف) :
هم آهوفغند است و هم یوزتک
هم آهسته خوی است و هم تیزگام.فرالاوی.
به گامی سپرد از ختاتاختن
به یک تک دوید از بخارا به وخش.
شاکر بخاری.
یکی باره ای برنشسته چو نیل
به تک همچو آهو به تن همچو پیل.دقیقی.
یکی را که بد نامش ایزدگشسب
کز آتش نه برگاشتی در تک اسب.فردوسی.
ببیند کنون کار مردان مرد
تک اسپ و شمشیر گرد و نبرد.فردوسی.
یکی بارهء تیزتک برنشست
به هامون خرامید نیزه بدست.فردوسی.
سپهدار پیران میان را ببست
یکی بارهء تیزتک برنشست.فردوسی.
ور ذره به چشم آیدش آسیمه بماند
گوید مگر آن از تک اسب تو غبار است.
فرخی.
از او رفتن نرم و از گور تک
ز پَرَّنده پرواز و زو تاختن.فرخی.
تا همی از گهر آموزد آهوبره تک
همچنان کز گهر آموزد شاهین پرواز.فرخی.
چونین تو بتا به همگنان بر مگذر
نتوان به تکی به طوس شد جان پدر.فرخی.
چنان نماید با او برابری کردن
که راه برد با اسب تیزتک خر لنگ.فرخی.
از تک اسپ و بانگ و نعرهء مرد
کوه پر نوف شد هوا پر گرد.عنصری.
به تک راه گیرند بر آب و آتش
بدندان بدرند پولاد و مرمر.
عنصری (از آنندراج).
یوزجست و رنگ خیز و گرگ پوی و غرم تک
ببرجه آهودو و روباه حیله گوردن.
منوچهری.
باد از سمنستان به تک آید به طلایه
تا حرب کند با سپه ابر نفایه.منوچهری.
بازگشتم و اسب در تک افکندم چون مدهوش و دلشده. (تاریخ بیهقی).
سیه چشم و گیسوفش و مشک دم
پری پوی و آهوتک و گورسم.اسدی.
به زور از زمین کوه برداشتی
تک از تازی اسبان فزون داشتی.اسدی.
چو شب بد، ولیکن چو بشتافتی
به تک روز بگذشته دریافتی.(گرشاسبنامه).
پی اسب عمرم ز تک باز ماند
همه کار شاهیم ناساز ماند.(گرشاسبنامه).
اسب جهان را تو نگیری به تک
خیره مرو ازپی او خام خام.ناصرخسرو.
دنیا به تک اندر است دینت کو
بی دین به جهان چرا همی نازی.
ناصرخسرو.
راهشان یوز گرفتست و ندارند خبر
زان چو آهو همه در پوی و تک و بابطرند.
ناصرخسرو.
گاه در خوی چو اسبت اندر تک
گاه در خون چو تیغت اندر جنگ.سنائی.
آن آب رنگ تیغش در کف چو آتش است
وان کوه پیکر اسبش در تک چو صرصر است.
سید حسن غزنوی.
بر بدن نار ماند از سر تیغش نشان
بر رخ آبی نشست از تک اسبش غبار.
خاقانی.
جهان میگذارد به خوشخوارگی
به اندازه دارد تک بارگی.نظامی.
گر آهوی بیابان گرم خیز است
سگان شاه را تگ تیز تیز است.نظامی.
تک از باد صبا پیشی گرفته
به جنبش با فلک خویشی گرفته.نظامی.
به شیرین در عدم خواهم رسیدن
به یک تک تا عدم خواهم دویدن.نظامی.
جانا ره عشق چون تو معشوقی
در زیر تک فرس نمی آید.عطار.
اسب تازی دو تک رود به شتاب
شتر آهسته می رود شب و روز.سعدی.
سمند بادپای از تک فروماند
شتربان همچنان آهسته می راند.سعدی.
که خاصان در این ره فرس رانده اند
بلا احصی از تک فرومانده اند.سعدی.
به تک ژاله می ریخت در کوه و دشت
تو گفتی مگر ابر نیسان گذشت.(بوستان).
بره بر یکی پیشم آمد جوان
به تک در پیش گوسفندی دوان.(بوستان).
خر پیر از آن رخش توسن فزون
که در جو حریص است و در تک حرون.
امیرخسرو.
رجوع به تگ و ترکیبهای تک و تگ شود.
-اندر تک ایستادن؛ سخت شتاب کردن. پایداری کردن در تاختن. شتافتن. پا بدو گذاشتن :
باد شمال چون ز زمستان چنین بدید
اندر تک ایستاد چو جاسوس بیقرار.
منوچهری.
- به تک خاستن؛ دویدن. سعی. بشتافتن :
چو هنگام عزائم زی معزی
به تک خیزند ثعبانان ریمن.منوچهری.
کبکان بر کوه به تک خاستند
بلبلکان زیروستا(6) خواستند.منوچهری.
-تک از ماه بردن؛ از ماه پیشی گرفتن در سرعت و شتاب :
هر که علم بر سر این راه برد
گوی ز خورشید و تک از ماه برد.نظامی.
-تک برگرفتن؛ سرعت گرفتن در رفتار. شتافتن :
همانگاه با او ره اندر گرفت
سپه بادکردار تک برگرفت.(گرشاسبنامه).
|| در بیت ذیل از نظامی، به تسامح بمعنی مطلق رفتار آمده است :
کلاغی تک کبک در گوش کرد
تک خویشتن را فراموش کرد.
(یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
|| زدن(7) عموماً. (فرهنگ جهانگیری) (از برهان) (فرهنگ رشیدی) (از انجمن آرا) (از آنندراج). ضرب و لطمه. (ناظم الاطباء). در جنگی که هومان گرزی بر رستم زده بود فردوسی گفته :
ز رستم بپرسید پرمایه طوس
که چون یافت پیل از تک گرز(8) کوس.
(انجمن آرا).
|| زدن دست بر کنار تخته نرد که کعبتین درست بنشیند خصوصاً. || نام گیاهی است که در میان گندم زار بروید و سخت تر از گیاه گندم باشد. (برهان) (از فرهنگ جهانگیری) (انجمن آرا) (آنندراج) (از فرهنگ رشیدی) (ناظم الاطباء). || نام گیاهی هم هست که در میان آب می روید و در مصر کاغذ از آن می سازند. (برهان) (از فرهنگ جهانگیری) (از انجمن آرا) (از آنندراج) (از ناظم الاطباء). و بعربی حفأه گویندش. (برهان). و به تازی بردی گویند. (از فرهنگ جهانگیری). || قعر چاه و ته حوض و امثال آن را هم گفته اند. (برهان). بن و ته و قعر و پائین چیزی مانند چاه و حوض و دریا و انتهای از هر چیز. (ناظم الاطباء). بن و زیر چیزی مانند چاه و حوض و دریا و امثال آن. (انجمن آرا) (آنندراج). قعر چاه و امثال آن. (شرفنامهء منیری). ته نیز لغتی است در تک بدین معنی. (حاشیهء برهان چ معین) :
قوم فرعون همه را در تک دریا راند.
منوچهری.
بر اوج چو پرواز کنم از نظر تیز
بینم سر مویی هم اگر در تک دریاست.
ناصرخسرو.
هرکه در چاه عریض او نگه کرد از حسد
زان حسد خود را فکند اندر تک چاه سقر.
سوزنی.
سرچشمهء حیوان بین در طاس و ز عکس او
ریگ تک دریا را بشمار به صبح اندر.
خاقانی.
در تک آب ار ببینی صورتی
عکس بیرون باشد این نقش ای فتی.
مولوی.
|| در نامهء حکمای پارس بمعنی نامتناهی(9)آمده چنانکه این عبارت در این باب گفته: جنبش دهندهء سپهران را جنبشها است بی تک و نیروی جسمانی را جنبش هاست متناهی. بالجمله بمعنی اصل و بیخ و بن آب و درخت و مرادف ته است. (انجمن آرا) (آنندراج). اصل و بیخ و بن آب و درخت. (ناظم الاطباء). || در تداول سورت، حدت سرما و حرارت: تک هوا شکستن؛ از حدت و حرارت آن کاستن. هوا تکش شکسته است. آب زمستان را گاه خوردن باید کمی نزدیک آتش داشت تا تک آن بشکند. (از یادداشتهای بخط مرحوم دهخدا).
(1) - tak-zhaman.
(2) - taka.
(3) - tak, tac.
(4) - tag.
(5) - tak, tac. (6) - ن ل: زند و ستا.
(7) - فهرست ولف: ضربت Schlag.
(8) - گور. (شاهنامه چ خیام ج 3 ص 701).
(9) - ظ: متناهی. زیرا شاهد و نتیجه انتها است و بی تک نامتناهی و بی انتها.