تغتغ

[تُ تُ / تَ تَ] (اِ) نام قفیزی است به ماوراءالنهر، غله پیمودن را. (از صحاح الفرس، یادداشت بخط مرحوم دهخدا). چیزی باشد مانند کیله و قفیزی که غله را بدان پیمانه نمایند. (فرهنگ جهانگیری) (از ناظم الاطباء). پیمانه ای است بزرگ که بدان غله پیمایند. (فرهنگ رشیدی). چیزی باشد مانند کیله و قفیز که غله بدان پیمایند و بعضی گویند پیمانه ای باشد که چهار خروار غله بگیرد و به فتح اول و ثالث که تای قرشت باشد و به این معنی بجای حرف ثالث نون هم بنظر آمده است و بعضی گویند پیمانه ای که یک خروار غله بگیرد. (برهان). در فرهنگ جهانگیری گفته با هر دو «تای» فوقانی مضموم به غین زده، چیزی مانند کیله و قفیزی که غله را بدان پیمایند. شمس فخری گفته... و در لغت و بیت خطا کرده زیرا که هر دو «تا» به ضم نیست به فتح است. به تاء نیست هر دو به نون است. شعر فخری است صاحب کتاب معیارالجمالی و آن حاضر است که چنین تصحیح یافته که نغنغ(1) بمعنی تغار است که بدان غله و غیره پیمایند و آن قطعه این است:
حاتم دهر شیخ ابواسحاق
که دهد زر به دامن نغنغ
دشمنش را کشد بسنگ و رواست
گرچه در آبکن بود چو وزغ.
و این اشتباه برای صاحب برهان نیز روی داده و او گفته که پیمانهء بزرگ که چهار خروار بگیرد. (انجمن آرا) (آنندراج) :
ای میر ترا گندم دشت است(2) بسنده
با تغتغکی(3) چند ترا من انبازم.ابوالعباس.
حاکم عهد شیخ ابواسحاق
که دهد زر به دامن و تغتغ.
شمش فخری (از فرهنگ جهانگیری).
|| نان تنک را نیز گویند. (برهان) (ناظم الاطباء). و به این معنی بجای غین آخر خای نقطه دار هست که تغتخ باشد. (برهان). و رجوع به مادهء پیش شود.
(1) - این کلمه در لغت فرس اسدی چ اقبال ص237 «نغنغ» و در صحاح الفرس چ طاعتی ص162 «تفتغ» و در معیارالجمالی «نغنغ» آمده و در دو کتاب لغت نخست شعر ابوالعباس را با تغییر کلمه شاهد آورده اند و در برهان کلمهء نغنغ بدون اشاره به تغتغ بمعنی پیمانه و قفیزی که معادل چهار خروار باشد معنی شده است. و رجوع به نغنغ شود.
(2) - ن ل: دشتی است.
(3) - در لغت فرس اسدی چ اقبال «نغنکی» و در حاشیهء برهان چ معین «نغنغکی».