تربت حیدریه

[تُ بَ تِ حِ دَ ری یِ](اِخ) شهرستان تربت حیدریه یکی از شهرستانهای استان نهم کشور است که از طرف خاور به خط مرزی ایران و افغانستان (که از 7هزارگزی شمال خاوری خوشابه بطرف جنوب امتداد پیدا می کند) محدود می باشد و از طرف شمال به ارتفاعات جنوبی تربت جام و از قریهء چهارتکاب تا نزدیکی سنگ نگر و گردنهء پاقلعه و کوههای چاردخت امتداد دارد و حد فاصل بین دهستان مرکزی فریمان و دهستان زاوه است و از آن به بعد کوههای کم ارتفاع سرجام تا رباط سفید، جلگه رخ را از دهستان احمدآباد و سرجام جدا می کند و سپس مسیل رود کالشور تا مدخل اصلی کالشور جلگه رخ را از نیشابور جدا مینماید. از شمال باختری به شهرستان نیشابور و از باختر بشهرستان کاشمر و از جنوب به بخش قاین از شهرستان بیرجند و شهرستان گناباد محدود می باشد. شهرستان تربت حیدریه نسبت به وسعت خاک و تعداد بخشها و کوهپایه و جلگه های وسیع اختلاف زیادی در فصول چهارگانه با هم دارند، ناچار وضعیت طبیعی هر محلی جداگانه ذکر می شود:
الف - بخش کدکن، در سراسر شمال شهرستان تربت حیدریه واقع و نسبت به تمام بخشها و دهستانها سردسیر است.
ب - جلگهء زاوه و دهستان بالاولایت و حومهء شهر که هوای آنها معتدل است و انواع میوه جات در آنها بعمل می آید و ییلاقهای بسیار خوبی دارند و پائین ولایت نسبتاً گرمسیر است.
ج - بخش رشخوار که شامل دهستان رشخوار و سنگان است و بواسطهء نزدیکی با خواف و گودی اراضی از جلگهء زاوه گرمسیرتر است.
د - جلگهء محولات (بخش فیض آباد و محولات)، تمام منطقه گرمسیر است، محصول و میوه جات آن یک ماه زودتر از سایر مناطق تربت میرسد. انار و انجیر در تمام دهات محولات بعمل می آید، آبهای تربت عموماً شیرین و گواراست، فقط در قسمت رشخوار قسمتی از آبادیها که آب آنها شور و غیرقابل شرب میباشد. رشتهء ارتفاعات بزرگ که از 40هزارگزی جنوب باختری تربت جام شروع می شود و جلگهء جام را از جلگهء طیبات جدا نموده تا دهانهء سنگ نگر و قریهء چهارتکاب در یک رشته امتداد پیدا میکند ازین به بعد بدو رشتهء شمالی و جنوبی تقسیم میشوند: 1 - رشتهء شمالی از قریهء چهارتکاب تا آبادی قرقناتوبیک به تپه ماهورهای مختلف تقسیم میشود و از این به بعد رشتهء اصلی سرجام را تشکیل می دهد و در نتیجه جلگه رخ را از دهستان سرجام و پیوه ژن جدا میکند، این کوه دنبالهء کوههای نیشابور و شاه جهان است. 2 - رشتهء جنوبی، که از دهانهء سنگ نگر شروع میشود در شمال دولت آباد معروف بکوه جام و بالاخره دنبالهء این کوه بسرخ کوه و کوه میش که در جنوب سبزوار است اتصال پیدا میکند. کوههای خاور و جنوب خاوری که از چاه قلعه نزدیکی هشتادان شروع میشود پس از طی 168هزار گز در جنوب بوری آباد و 8هزارگزی جنوب باختری تربت جام خاتمه پیدا میکند. این کوه در جنوب خاوری تربت جام بین بخش خواف و بخش طیبات باخرز واقع است که امتداد آن جلگهء رشخوار و جلگهء سنگان را از جلگهء تربت جدا نموده در هر محلی اسم مخصوصی دارد. در جنوب رشخوار بکوه منرو در جنوب جنگل معروف بکوه شتران میباشد. در شمال خاوری جلگه رخ یک سلسله تپه ماهورهائی از گردنهء یاقوت (بالابند فریمان) شروع میشود. بدواً تپه ماهورهای خاکی است و در 7هزارگزی خاور آق کمر کوه سنگی را تشکیل داده تا گردنهء محمدمیرزا و شکته علاقه و شکته سیاه در جلگه رخ امتداد دارد.
معادن: معادن سنگ مرمر در 24هزارگزی خاور تربت حیدریه در جلگهء زاوه دامنهء کوه سرخ واقع است که اغلب سنگ آنرا به تهران حمل می نمایند. معدن مس در کوه جعفرمشهدی در جنوب خاوری تربت حیدریه واقع است. معدن ذغال سنگ در کوه ساق که در 66هزارگزی تربت است و راه آن صعب العبور میباشد و معدن زاج سیاه بین محولات و ازغند قرار دارد.
رودها: رودخانهء معروف به کال سالار از 24هزارگزی شمال تربت حیدریه از گدار سرخ بالای کامه بالا، سرچشمه گرفته پس از مشروب کردن کامه بالا و پائین و ترسک، رودخانهء کسگک داخل این رودخانه میشود. پل آجری در روی آن ساخته شده و قابل عبور ماشین است. در 18هزارگزی شمال خاوری تربت رودخانه ای است موسوم به صبی که از خاور به باختر جاری است و از شمال شیخ آباد در جلگهء زاوه سرچشمه گرفته پس از مشروب ساختن قسمتی از جلگهء زاوه داخل رودخانهء سالار میشود و آبادیهائی را که در اطراف آن واقعند مشروب ساخته بطرف جنگل سرازیر می گردد و قسمت عمدهء ناحیهء جنگل از این آب مشروب میشود. رود مهجن یا رود معجن معروف به رود ازغد در 54هزارگزی شمال باختری تربت از چشمهء زندگی سرچشمه گرفته از باختر بطرف خاور جریان پیدا کرده و در 4هزارگزی آبادی رود مهجن در مسیر خود آبشاری را تشکیل میدهد که 28 گز ارتفاع دارد و این رودخانه آبادیهای مسیر خود را مشروب می سازد و در 4هزارگزی جنوب رود مهجن داخل رودخانهء حصارچه میشود که هر دو بطرف جنوب جریان پیدا کرده به کال ازغد معروف می شود. رودخانهء سرخ آباد، سرچشمهء آن از 14هزارگزی باختری تربت و دوهزارگزی جنوب بایک میباشد که بطرف شادمهر جریان دارد. رودخانهء قلعه جق در 24هزارگزی شمال باختری تربت از کوههای بایک و 2هزارگزی جنوب فدیهه سرچشمه گرفته بطرف جنوب سرازیر میشود و پس از مشروب کردن زرمهر و خوشدره، در پائین ظهیرآباد داخل رودخانهء سرخ آباد شده بطرف محولات جریان پیدا میکند. رودخانهء شصت دره از 12هزارگزی شمال باختری تربت سرچشمه گرفته بطرف جنوب سرازیر می گردد، و پس از گذشتن از کوههای شصت دره آب آن بواسطهء بسته شدن بجویبارها کم شده ولی در بهار و پائیز سیل زیادی از آن جاری میشود، بطوری که معروف است در سابق سدی در کوههای شصت دره جلو این رودخانه بسته شده بود، الحال آثاری از آن وجود ندارد ولی در دهنهء رودخانه در پانصدگزی شمال باختری آبادی صنوبر محل بسیار مناسبی جهت بستن سد دیده میشود.
سازمان اداری: شهرستان تربت حیدریه از 5 بخش بنام حومهء خواف، رشخوار، کدکن، فیض آباد و محولات تشکیل می گردد و مجموع آبادیهای شهرستان 542 عدد است و در حدود 197027 تن سکنه دارد. جمعیت شهر تربت 23816 نفر است. بطوری که مطلعین محل اظهار میدارند در زمان نادرشاه افشار ششهزار خانوار از طوایف بلوچ و چهارهزار خانوار از طوایف قراتاتار و یکهزار خانوار عرب و بعضی طوایف مختلف بنواحی تربت کوچانده شده با طوایفی که قبلاً در اطراف تربت سکونت داشتند مخلوط شدند لیکن زبان خود را حفظ کرده بزبانهای فارسی، بلوچی، عرب افغانی و ترکی تکلم می نمایند. محصولات عمدهء شهرستان تربت عبارتست از غلات دیمی و آبی، پنبه، زیرهء سبز و انواع میوه جات سردسیری و گرمسیری و بادام و گردو و انار و ریواس بحد وفور دارد و محصولات دامی و روغن و پنیر و پشم و غیره در آنجا بدست می آید.
راه: 1 - راه شوسهء مشهد به زاهدان از گردنهء محمدمیرزا از شمال تربت حیدریه تا گال شور، بین رباط کسائی و عمرانی که آخرین حد تربت است استان نهم را بزاهدان اتصال میدهد. 2 - جادهء اتومبیل رو از طرف تربت بخواف از دهنهء درپال، 18هزارگزی جنوب خاوری تربت حیدریه گذشته از جلگهء رشخوار و سنگان عبور کرده از خوشابه، نزدیک مرز ایران گذشته، بمرز افغانستان اتصال پیدا میکند. دیگر جادهء شوسهء تربت بکاشمر است که از 48هزارگزی منطقهء تربت عبور مینماید. (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 9).