تخمک

[تُ مَ] (اِ مصغر) مصغر تخم. رجوع به تخمه شود. || (اصطلاح گیاه شناسی) در گیاه شناسی، دانه های کوچکی است که درون تخمدان به وجود می آید و بر اثر رشد به دانه تبدیل می گردد.
آقای گل گلاب آرد: اگر در داخل تخمدان برشی داده شود در داخل آن اجسامی بنام تخمک یافت میشود که بوسیلهء رشته ای به دیوارهء درونی تخمدان اتصال دارند. طرز اتصال تخمکها به دیوارهء تخمدان، در گیاهان اختلاف کلی دارد. چون اجتماع برچه ها برای تشکیل تخمدان نیز به اشکال گوناگون است وضع قرار گرفتن تخمک ها به چندین شکل دیده میشود... هر برچه را می توان برگی دانست که در یک طرف یا دو طرف آن تاخوردگی پدید آمده و تخمکی ساخته است... مهمترین قسمتهای برچه تخمک و پیدایش آن چنین است که در سطح داخلی پوستهء جفت درونی تخمدان یک برآمدگی کوچک پدید آمده اطراف آن یک حلقه و پس از آن دو حلقه تشکیل می یابد که پوشش داخلی و خارجی را میسازند. تکمهء نخستین که از زنبوریهایی غذائی تشکیل یافته بود، دارای یاخته هایی است که بسرعت تقسیم می شوند. قسمتی از آنها تودهء غذایی بنام خورش می سازند و یکی از آنها که در داخل خورش قرار گرفته کاهش رنگی یافته بتدریج دو، و چهار، و هشت هسته یافته، کیسهء رویانی تشکیل میدهند که سه یاخته در بالا و سه یاخته در پایین دارد و از بهم پیوستن دو هستهء دیگر، هستهء دومین بزرگی در وسط آن کیسه دیده میشود. مهمترین یاخته های کیسهء رویانی یاخته ای است که در بالا و در وسط قرار گرفته، و آنرا تخمه می گویند. پس در هر تخمک کامل می توان قسمتهای ذیل را تشخیص داد:
1 - دو پوستهء داخلی خارجی. 2 - سوراخی در بالای آن که سُفْت(1) نامیده میشود. 3 - تودهء بزرگی در وسط که قسمت اعظم مادهء غذایی است و خورش نامیده میشود. 4 - کیسهء رویانی که در داخل آن تخمه و یاخته های در حال کاهش رنگی قرار گرفته است. 5 - بند یا رشته ای که تخمک را به دیوارهء درونی تخمدان متصل میسازد و اتصال این بند به دیوارهء تخمدان ممکن است تخمک را مستقیم یا معکوس یا مورب قرار دهد...
همینکه دانهء گرده ای بر روی کلاله قرار گیرد ناهمواری سطح آن به ناهمواری های چسبندهء کلاله می چسبد. رطوبت و مادهء غذایی و لعابی کلاله در داخل گرده اثر کرده لولهء گرده ساخته می شود. این لولهء گرده در بافت مرکزی خامه فرومیرود، یعنی بوسیلهء ترشح دیاستازها، یاخته های آن را حل کرده راهی باز میکند و به تخمدان میرسد و از راه سُفْت به دهانهء یکی از تخمک ها راه یافته داخل خورش میگردد. در مدتی که این لوله پیش میرود و در راه است هستهء رویا پیشاپیش میرود و هستهء زایا که در پی آن است به دو قسمت تقسیم می شود و هر یک از آنها یک انتروزوئید (بساکه) می سازد. چون لوله به کیسهء رویان برسد، دیوارهء سلولزی آنرا حل میکند، یکی از بساکه ها از میان یاخته ها گذشته به هستهء دومین میرسد و با آن می آمیزد و هسته ای در وسط کیسهء رویان میسازد و بساکهء دیگر داخل تخمه شده با هستهء آن می آمیزد و تخم را تشکیل میدهد. آمیزش بساکه ها با هسته هایی که در کیسهء رویان است هسته هایی میسازد که n2 کرموزوم دارند... در کیسهء رویانی دو تخم ساخته شده، یکی تخمی که از آمیزش بساکه و تخمه ساخته شده است و دیگری تخمی که از آمیزش بساکه با هستهء دومین تشکیل یافته و شمارهء کروموزوم های آن از n2 بیشتر است. تخمه های آمیزش یافته مبدل به دانه میشوند و هستهء دومین که آمیزش یافته، مبدأ بافت مخصوصی است که آنرا آلبومن می گویند. دیوارهء تخمدان هم در این موقع تغییر شکل یافته ضخیم میشود و مواد غذایی در خود اندوخته میکند و تبدیل به میوه می گردد. پس در هر میوه دو قسمت موجود است: یکی هسته ها یعنی تخمکهای گشنیده و دیگری فرابر که از هر طرف هسته ها را فراگرفته است.
پس از آمیزش تغییراتی در تخمک روی میدهد که خلاصهء آنها از این قرار است: 1- سه یاخته ای که در مقابل تخمه قرار گرفته و دو یاختهء طرفین آن مبدل به لعاب شده به مصرف غذای تخم در هنگام تقسیم میرسند. 2 - یاخته و تخم بلافاصله تقسیم شده در کیسهء جنینی تشکیل جنین میدهند. (در بعضی گیاهان تقسیم آن مدتی پس از تشکیل شروع میشود). بدین طریق که نخست به دو قسمت بالا و پایین تقسیم میشود، آنکه نزدیکتر به سُفْت است فقط از طرف درازی تقسیم شده بند را تشکیل میدهد که وسیلهء اتصال جنین به دیوارهء کیسه است. آنکه دورتر از سُفْت است از جهات مختلف تقسیم شده توده ای از یاخته های بهم چسبیده را تشکیل میدهد که بتدریج شمارهء آنها زیادتر شده کم کم تمام فضای درونی کیسهء جنینی را پر میکند... 3 - در ضمنی که این تغییرات در یاختهء تخم روی میدهد هستهء دوم که آمیزش یافته تقسیمات متوالی می یابد و بافتی می سازد که آنرا آلبومن می گویند. یاخته های آلبومن بتدریج مواد اندوختهء خورش را هضم کرده آنها را به مواد آزتی و قطرات چربی و نشاسته تبدیل میکنند که اندوخته برای جنین است... 4 - دو پوستهء تخمک نیز تغییراتی کرده پوست هسته را تشکیل میدهند.
پس از این تغییرات تخمک مبدل به هسته یا دانه شده است که دارای یک یا دو پوسته و یک تودهء مرکزی مرکب از لبه ها و گیاهکی کوچک می باشد. (از گیاه شناسی گل گلاب صص 180 - 186).
|| در جانورشناسی، آنرا اوول(2) گویند که پس از ترکیب با اسپرماتوزوئید هستهء اولیهء جنین تشکیل می گردد.
آقای دکتر فاطمی آرد: در متازوئرها تولید مثل جنسی بوسیلهء سلولهای مخصوصی صورت می گیرد که معرف دو جنس مختلفند. این سلولها که به اسم گامت(3) موسومند بواسطهء اعضای مخصوص یا غدد تناسلی به وجود می آیند و از اتحاد و ترکیب این دو سلول یعنی گامت نر یا اسپرماتوزوئید با گامت ماده یا تخمک است که فرد جدیدی که تمام صفات گونه را دربردارد تولید میشود. حیوانی که مولد اسپرماتوزوئید است حیوان نر و تولیدکنندهء تخمک را حیوان ماده گویند. (جانورشناسی عمومی تألیف مصطفی فاطمی ص27). رجوع به تخم و تخمدان شود.
(1) - Micropyle.
(2) - Ovule.
(3) - Gametes.