تازیانه

[نَ / نِ] (اِ)(1) تازانه. (برهان). آنچه بدان اسب را زنند بهندی، گورا. (غیاث اللغات). تابیدهء کلفت چرمی یا ریسمانی با دستهء چوبی یا غیر آن که برای راندن چهارپا و زدن مقصر بکار می رود. (فرهنگ نظام). شلاق و قمچی است. (فرهنگ نظام) (ناظم الاطباء). تازیانه و تازانه، بعضی اول مخفف ثانی گفته اند(2). (آنندراج). دکتر محمّد معین در حاشیهء برهان ج1 ص459 آرد: زباکی، تزیانه(3) بمعنی تازانه، رجوع به تازانه شود :بدان که تازیانه از سه ریسمان چرمی ساخته می شد تا به 13 ضربت سی ونه تازیانه را کامل نماید و در شریعت سزاوار نبود که کسی را بیش از 40 تازیانه زنند. (قاموس کتاب مقدس). و اندر او [در گوزگانان] درختی بود که از وی تازیانه کنند. (حدود العالم).
که این تازیانه بدرگاه بر
بیاویز جایی که باشد گذر.فردوسی.
بدو گفت گیو ای برادر مرو
فراوان مرا تازیانه است نو.فردوسی.
اگر رام و خوش پشت نباشد [ستور] به تازیانه بیم میکند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص98). مستخرج و عقابین و تازیانه و شکنجه ها آورده و جلاد آمده. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 368).
بس است این که گفتمْت کافزون نخواهد
چو تازی بود اسب، یک تازیانه.
ناصرخسرو (دیوان ص381).
زین به نبود مذهبی که گیری
از بیم عتابیش(4) و تازیانه.
ناصرخسرو (دیوان ص400).
آسمان را دوال گاو زمین
از پی شیب تازیانهء اوست.خاقانی.
از شیب تازیانهء او عرش را هراس
وز شیههء تکاور او چرخ را صدا.خاقانی.
تا چند غم زمانه خوردن
تازیدن و تازیانه خوردن.نظامی.
و از دست آن دیگر تازیانه خورده بودم. (گلستان).
تازیانه برزدی اسبم بگشت.مولوی.
و رجوع به تازانه شود.
- از سر تازیانه دادن؛ به اشارهء تازیانه، بخشیدن. (غیاث اللغات) (آنندراج). و این کنایه از حقارت و فرومایگی مابه الجود بود. (آنندراج) :
گیتی به سر سنان گشادیم
پس از سر تازیانه دادیم.
انوری (از آنندراج).
(1) - مؤلفان غیاث اللغات و آنندراج به نقل از جواهرالحروف این کلمه را مرکب از «تاز» یا «تازی» + آنه (نسبت) دانسته اند: مرکب از تازی که اسب تازی است و آنه کلمهء نسبت. (غیاث اللغات). مرکب است که حاصل بالمصدر تاخت است و آنه یکی از کلمات نسبت... و بعضی مرکب از تازی که عبارت از اسب تازی است. (آنندراج از جواهرالحروف). نظر اخیر بر اساسی نیست.
(2) - برعکس، ثانی (تازانه) مخفف اول (تازیانه) است.
(3) - taziana. (4) - ظ: عقابین.