پوزش

[زِ] (اِمص) اسم از مصدر فراموش شدهء پوزیدن مستعمل در ویس و رامین. عذر. (دهار). معذرت. اعتذار. عذرخواهی. بهانه. عذر خواستن. (اوبهی). استغفار. طلب عفو. عذر که از قصور یا تقصیری خواهند:
پوزش بپذیرد و گناه ببخشد
خشم نراند بعفو کوشد و غفران.رودکی.
گرایدونکه پوزش پذیری ز من
و گر نیست(1) رنج آید از خویشتن.ابوشکور.
از آن شهر هر کس که بد پارسا
بپوزش بیامد بر پادشا.فردوسی.
از ایدر بپوزش بر شاه رو
چو بینی ورا بندگی ساز نو.فردوسی.
بپوزش بیامد بر شهریار
که ای از جهان بر شهان کامکار.فردوسی.
بپوزش بنزدیک موبد شدند
همه راه جویان و بخرد شدند.فردوسی.
بپوزش بیاراست قیصر زبان
بدو گفت بیداد رفت ای جوان.فردوسی.
بپوزش بیامد سپهدار طوس
بپیش شه اندر شد او چاپلوس.فردوسی.
بپوزش کنم نرم خشم ورا
ببوسم سر و پا و چشم ورا.فردوسی.
دلیران ایران بماتم شدند
پر از غم بدرگاه رستم شدند
بپوزش که این ایزدی کار بود
که را بود آهنگ جنگ فرود.فردوسی.
بپوزش مگر کردگار جهان
بمن بر ببخشاید اندر زمان.فردوسی.
بپوزش همه پیش نوذر شدند
سراسر به آیین کهتر شدند.فردوسی.
بپوزش یک اندر دگر نامه ساز
مگر خسرو آید به راه تو باز.فردوسی.
به خاقان یکی نامه ارژنگ وار
نبشتند پر بو و رنگ و نگار
بپوزش کز این کرده هستم بدرد
دلی پر پشیمانی و باد سرد.فردوسی.
به خرّاد گفت ای رد رادمرد
برنجی دگر گرد پوزش مگرد.فردوسی.
بدو گفت راهب که پوزش مکن
بپرس از من از بودنیها سخن.فردوسی.
بدین کار پوزش چه پیش آورم
که دلشان بگفتار خویش آورم.فردوسی.
برآید بکام تو این کار زود
چو بشنید سیندخت پوزش نمود.فردوسی.
بر زال زر پوزش آراستند
زبانها بلابه بپیراستند.فردوسی.
برفتند فغفور و خاقان چین
بر شاه با پوزش و آفرین.فردوسی.
بزد اسپ از پیش چندان سپاه
بیامد بپوزش بنزدیک شاه.فردوسی.
بزرگان بپوزش فراز آمدند
هجیر از در مرگ(2) باز استدند.فردوسی.
بقیصر بسی کرد پوزش گراز
بکوشش نیامد ز دامش فراز(3).فردوسی.
بگو تا چه بود اندر این پوزشت
چه گفتی که پیش آید آمرزشت.فردوسی.
بنزدیک یزدان چه پوزش برم
بد آید ز کار پدر بر سرم.فردوسی.
بیزدان کند پوزش آن گناه
ورا بنده گردد به آئین و راه.فردوسی.
بیزدان کند پوزش او از گناه
گراینده گردد به آئین و راه.فردوسی.
پیاده سوارش بماند ز اسپ
بپوزش رود پیش آذر گشسپ.فردوسی.
ترا پوزش اکنون نیاید بکار
نه بیگانه را خواستی شهریار.فردوسی.
تو رو زو ره پوزش من بجوی
که فردا من آیم بنزدیک اوی.فردوسی.
چنان کرد بد گوهر افراسیاب
که پیش تو پوزش نبیند بخواب.فردوسی.
چو آشفته شد شاه زآن گفتگوی
سپه سوی پوزش نهادند روی.فردوسی.
چو از دور شه دید بر پای خاست
بسی پوزش اندر گذشته بخواست.فردوسی.
چو ایرانیان برگشادند چشم
بدیدند چهر ورا [اسفندیار را] پر ز خشم.
برفتند پوزش کنان پیش شاه
که گر شاه بیند ببخشد گناه.فردوسی.
چو پاسخ کنی نامه از خوب و زشت
همین پوزش ما بباید نوشت.فردوسی.
چو خشم آوری هم پشیمان شوی
بپوزش نگهبان درمان شوی.فردوسی.
خرد چون بود با دل شه براز
بشرم و بپوزش نیاید نیاز.فردوسی.
دگر آنکه گفتی که پوزش بگوی
کنون توبه کن راه یزدان بجوی.فردوسی.
دو رخ را بخاک سیه بر نهاد
همی کرد پوزش ز کار شغاد.فردوسی.
ز بس خوبی و پوزش و آفرین
که پیدا شد از گفت خاقان چین...فردوسی.
ز چیزی که باشد به ایران زمین
فرستیم با پوزش و آفرین.فردوسی.
ز زابلستان گر ز ایران سپاه
هر آنکس که آیند فریادخواه
بدار و بپوزش بیارای مهر
نگه کن بدین کار گردان سپهر.فردوسی.
ز قیصر بپرسید و پوزش گرفت
بر آن رومیان بر فروزش گرفت.فردوسی.
ز گفتار او ماند اندر شگفت
زمین را ببوسید و پوزش گرفت.فردوسی.
ز گفتارها پوزش آورد پیش
بپیچید از آن بیهده رای خویش.فردوسی.
زمین را ببوسید و پوزش نمود
بر آن مهتری آفرین بر فزود.فردوسی.
سخنهای دستان چو بشنید شاه
پسند آمدش پوزش نیکخواه.فردوسی.
سر نامه کرد آفرین از نخست
بر آنکس که کینه بپوزش بشست.فردوسی.
سکندر بدو گفت پوزش مکن
مران پیش فغفور زین در سخن.فردوسی.
سوی موبدان نامه ای همچنین
پر افروزش و پوزش و آفرین.فردوسی.
سیاووش را تنگ در بر گرفت
ز کردار بد پوزش اندر گرفت.فردوسی.
سیاووش را دید بر پای خاست
بخندید و بسیار پوزش بخواست.فردوسی.
شهنشاه را شاد در بر گرفت
وز آن گفته ها پوزش اندر گرفت.فردوسی.
فرستاده را گفت کای هوشیار
نبایست پوزش ترا خود بکار.فردوسی.
کنون پوزش این همه باز جوی
بدین نامداران ایران بگوی.فردوسی.
که آزرده گشته ست از تو پدر
یکی پوزش آور مکش هیچ سر.فردوسی.
که پیغامی از قیصر آمد بشاه
پر از درد و پوزش کنان از گناه.فردوسی.
گر آرام گیری سخن تنگ نیست
ترا پوزش اندر پدر ننگ نیست.فردوسی.
من امروز نز بهر جنگ آمدم
پی پوزش و نام و ننگ آمدم.فردوسی.
میی چند خوردند و برخاستند
زبانها ز پوزش بپیراستند.فردوسی.
ورا پهلوان زود در برگرفت
ز دیر آمدن پوزش اندر گرفت.فردوسی.
ورا تنگ سهراب در برگرفت
بدان پوزش آسایش اندر گرفت.فردوسی.
وز آن جایگه جنگ دشمن بسیچ
ز رای و ز پوزش میاسای هیچ.فردوسی.
وز آن کردهء خویش پوزش گرفت
به پیچید از آن روزگار شگفت.فردوسی.
و گر با تو گردد [شاه] بچیزی دژم
بپوزش گرای و مزن هیچ دم.فردوسی.
هر آنکس که پوزش کند بر گناه
تو بپذیر و کین گذشته مخواه.فردوسی.
هر آنکس که دارد روانش خرد
گناه آن سگالد که پوزش برد.فردوسی.
هم آن را دگر باره آویزش است
گنهکار اگر چند با پوزش است.فردوسی.
همان نیز جانم پر از شرم شاه
زبان پر ز پوزش روان پر گناه.فردوسی.
همه شارسان ماند اندر شگفت
بیزدان سُقُف پوزش اندر گرفت.فردوسی.
همه نامداران فروماندند
بپوزش برو آفرین خواندند.فردوسی.
همی راند از دیده خون در کنار
همی کرد پوزش بر کردگار.فردوسی.
همی راند جمشید خون در کنار
همی کرد پوزش [از ناسپاسی خویش] بر کردگار.
فردوسی.
همی کرد پوزش ز کرده گناه
ورا می بجستند هر سو سپاه.فردوسی.
همی کرد پوزش که بدخواه من
پرآشوب کرد اختر و ماه من.فردوسی.
همی گفتم از بامداد پگاه
بپوزش بیایم بر تو براه.فردوسی.
یکایک بدان رایشان شد درست
کز آن روی چاره ببایست جست
که سوی فریدون فرستند کس
بپوزش کجا چاره این بود و بس.فردوسی.
یکی گنج بخشید بر هر کسی
به جان آفرین کرد پوزش بسی.فردوسی.
اگر پوزش نکو باشد ز کهتر
نکوتر باشد آمرزش ز مهتر.
فخرالدین اسعد (ویس و رامین).
چو رامین دید کو را دل بیازرد
نگر تا پوزش آزار چون کرد.
فخرالدین اسعد (ویس و رامین).
از آن پیش کت بسته زی شهریار
برم پوزشت ناید آنگه بکار.اسدی.
ازو وز گرو خواست پوزش نخست
شد آنگه بدان چشمه و تن بشست.اسدی.
ببر خلعت و بند بردار از اوی
بپوزش دلش پاک از انده بشوی.اسدی.
به بر یکدگر را گرفتند شاد
بپوزش دمی چند کردند یاد.اسدی.
بپوزش کنی بی گناهی درست
همان بنده باشی که بودی نخست.اسدی.
بسی خواست زو پوزش دلپذیر
که این بد که پیش آمد از من مگیر.اسدی.
بسی هدیهء گونه گون ساختند
بپوزش بر پهلوان تاختند.اسدی.
بشادیش بر تخت شاهی نشاست
بسی پوزش از بهر دختر بخواست.اسدی.
بهر نامه صد لابه آراستی
ببودنش پوزش همی خواستی.اسدی.
تو رو زو ره پوزش من بجوی
که فردا من آیم پگه نزد اوی.اسدی.
دگر، گونه گون هدیه آراستند
وزو پوزش بی کران خواستند.اسدی.
دگر هر که را بد سزا هدیه داد
بنامه بسی پوزش آورد یاد.اسدی.
ز دیدار تو شرم دارم همی
بدین کرده ها پوزش آرم همی.اسدی.
منه پیش او در گه خشم پای
چو خشم از تو دارد تو پوزش نمای.اسدی.
یکی نامه با این همه خواسته
ورا پوزش بی کران خواسته.اسدی.
دست بر کن زلف مهرویان بگیر
پوزش خجلت ز نادانی بخواه.خاقانی.
رسول را بازخواند و بر گذشته پشیمانی نمود و پوزشها کرد و عذرها خواست. (ترجمهء تاریخ یمینی). فخرالدوله چون آن پوزش و تضرع دید بر شیخوخیت او رحمت کرد. (ترجمهء تاریخ یمینی).
بپوزش پیش میرفتند میران
پس اندر، شاهزاده چون اسیران.نظامی.
چو شه پوزش رای دستور یافت
دل خویش از آن داوری دور یافت.نظامی.
به احسان خود پوزش من پذیر
که جز تو ندارم کسی دستگیر.عطار.
سران سپه پوزش انگیختند
همه در قفایش درآویختند.امیرخسرو.
ط ||التماس:
ز جای دگر چون مهیا نبود
بسی جهد کردیم و پوزش نمود
بزاری و زر درنیاورد سر
نظرها بحیرت در آن بی بصر.
نزاری (دستورنامه ص66).
ط ||حجّت. (شرفنامهء منیری). دلیل که معتذر آرد بر بی گناهی خویش:
بپوزش کنی بی گناهی درست
همان بنده باشی که بودی نخست.اسدی.
ط ||اینکه در بیت ذیل فرخی مانند اسم مصدری از پوختن یا پوزیدن بنظر می آید بمعنی راندن شکم قصیده در صفت تذروی است که امیر یوسف بن ناصرالدین برادر محمود برای فرخی فرستاده است:
دو لب [دو لب تذرو] چو نار کفیده چو برگ سوسن زرد
دو رخ چو نار شکفته چو برگ لالهء لال
چو قطن میری در زیر پوشش منسوج
برای پوزش باز امیر خوب خصال.فرخی.
در بازنامه ها خوانده اند که چون قبض و سده ای در امعاء شکره پیدا آید پر، یا گنجشکی با پر بدو دهند و این پر شکم او براند و سده دفع کند، فرخی پرهای ملون و زیبای تذرو را که به پوشش منسوج بر قطن میری افتاده تشبیه می کند، لایق راندن شکم باز امیر خوب خصال میشمارد. و کلمهء مرکب دیگری از این ماده هست بصورت چاه پوز (که فرهنگها بدان معنی قلابی میدهند که چیزهای افتاده در چاه را بدان بیرون کشند) شاید تا حدی مؤید این دعوی باشد. و در بیت دیگر فرخی که در ذیل بیاید نیز شاید کلمه بمعنی مطلق راندن و ورزش باشدط:
آن معطئی که روز و شب از بهر نام نیک
در پوزش مروت و در دادن عطاست.
فرخی.
این اسم با مصادر آراستن، آوردن، اندر گرفتن، انگیختن، بردن، پذیرفتن، جستن خواستن، فرستادن، کردن، گرفتن، گفتن و نمودن صرف شود. رجوع به امثلهء پوزش و رجوع به همین کلمات مرکب در ردیف خود شود.
ط پوزش آراستن.
[زِ تَ] (مص مرکب)(1)پوزش ساختن. پوزش کردن. پوزش گفتن:
بر زال زر پوزش آراستند
زبانها به لابه بپیراستند.فردوسی.
و رجوع به پوزش شود.
ط پوزش آوردن.
[زِ وَ دَ] (مص مرکب)پوزش کردن:
ز گفتار او پوزش آورد پیش
بپیچید از آن بیهده رای خویش.فردوسی.
ز دیدار تو شرم دارم همی
بدین کرده ها پوزش آرم همی.اسدی.
رجوع به پوزش شود.
ط پوزش اندرگرفتن.
[زِ اَ دَ گِ رِ تَ](مص مرکب) پوزش آغازیدن:
شهنشاه را شاد در بر گرفت
وز آن گفته ها پوزش اندرگرفت.فردوسی.
و رجوع به پوزش شود.
ط پوزش انگیختن.
[زِ اَ تَ] (مص مرکب)پوزش آوردن:
سران سپه پوزش انگیختند
همه در قفایش درآویختند.امیرخسرو.
رجوع به پوزش شود.
ط پوزش بردن.
[زِ بُ دَ] (مص مرکب)پوزش کردن:
بنزدیک یزدان چه پوزش برم
بد آید ز کار پدر بر سرم.فردوسی.
و رجوع به پوزش شود.
ط پوزش پذیر.
[زِ پَ] (نف مرکب) پذیرندهء پوزش. اوّاب. قابل التوب. عذرپذیر. عذرپذیرنده. معذوردارنده. بخشنده:
به دل یاد کار گذشته مگیر
که یزدان به بنده ست پوزش پذیر.
فردوسی.
چو پیمان کند شاه پوزش پذیر
کزین پس نیندیشد از کار پیر...فردوسی.
خداوند بخشندهء دستگیر
کریم خطابخش پوزش پذیر.
سعدی (بوستان).
ط ||(اِخ) نامی از نامهای خدای تعالی. ||که پوزش تواند پذیرفت. که لایق و درخور پوزش تواند بود: گناهی پوزش پذیر.
(1) - ن ل: و گر نیز. ن ل: و گر زینت.
(2) - ن ل: از سر مرگ.
(3) - ن ل: ز دانش فراز.
(1) - Demander Pardon.