پنبه
[پَمْ بَ / بِ] (ا)(1) گیاهی که از الیاف غوزهء آن ریسمان و پارچه کنند. کرشَف. کُرسُف. کرفُس. کرسوف. قضم. قطب. بِرَسْ. قُطْن. قُطُنّ. طُوط. قور. شحم الارض. رازقی. خرنف. ندف. دِعس. عَطب. عُطب. عُطُب. عطوب. (منتهی الارب):
میغ مانندهء پنبه است ورا باد نداف
هست سد کیس درونه که بدو پنبه زنند.
ابوالمؤید.
گر بخواهی که بفخمند ترا پنبه همی
من بیایم که یکی فلخمه دارم کاری.حکاک.
و از این شهرها [ نمیاس، هرکند، اورشین، سمندر، اندرس. از هندوستان بناحیت دَهَم ]پنبه نیک خیزد و بسیار پنبهء ایشان بر درخت بود و سالهای بسیار بر دهد (؟). (حدود العالم).
ازین [ دختران ] هر یکی پنبه بردی بسنگ
یکی دوکدانی ز چوب خدنگ...
نرفتی سخن گفتن از خواب و خورد
کزان پنبه شان بود ننگ و نبرد
شدندی شبانگه سوی خانه باز
شده پنبه شان ریسمان دراز.فردوسی.
چو بنهاد بر نامه بر، مُهرشاه
بفرمود تا دوکدانی سیاه
بیارند با دوک و پنبه در اوی
نهاده بسی ناسزا رنگ و بوی.فردوسی.
موی همچون پنبه روئی چون زریر
آمده با دو یتیم و دو اسیر.عطار.
آتش می گرچه جهان برفروخت
پنبهء قرابه ز آتش نسوخت.
امیرخسرو (از آنندراج).
رومی ابریشم و روحیست دگر پنبه ز وصف
سومین روح بود پشم بگفتم یکبار.
نظام قاری (دیوان البسه ص12).
در جوانیم موی شد سپید
دهر پنبه کرد چرخ هر چه رشت.قاآنی.
فوف؛ پاره های پنبه. خرفع؛ پنبهء تباه بکار نیامدنی در غلاف خود. خِرفِع؛ پنبهء زده شده بکمان. قطنه؛ پنبه پاره. فَرصَه؛ لتّه یا پنبه پاره و جز آن که زن حائض اندام خود را بدان پاک سازد. مُکْمهَل؛ پنبهء دانه دار. قَصیم؛ پنبهء دیرینه. تزبید؛ پنبه زدن. حُرَیمله؛ درختی است که پنبهء آن نهایت نرم و سبک باشد و در بالشهای سلاطین کنند. قَور؛ پنبهء نو یا پنبهء یک ساله. توضیع؛ جبه بردوختن بعد پنبه نهادن در آن. توشیع؛ باغنده ساختن پنبه را بعد زدن. فشغه؛ پنبهء اندرون نی (و آن چیزی است چون پنبه که در میان نی است). هفو؛ بردن و جنبانیدن باد پشم و پنبه را. تجرید؛ پنبه بیرون آوردن از پنبه دانه. عُفازَه؛ بار پنبه. عُطبه؛ پارهء پنبه. سَندوف؛ پنبهء زده. (منتهی الارب). نَدیف؛ پنبهء زده. (دهار). نواجد؛ پاره های پنبهء بهم چسبیده. (منتهی الارب). پنبه از جملهء نباتات صنعتی است. در ایران اقسام مختلفهء زراعت پنبه میشود. بهترین جنس آن از مازندران، کاشان، محلات بدست می آید. موقع کشت آن اوایل اردی بهشت و پس از 25 یا30 روز آب میدهند و اق شش مرتبه باید آب داده شود. حاصل غوزه های رسیدهء آن از آخر مرداد شروع و تا مهر و آبان طول میکشد تا غوزه های نرسیدهء آن تمام برسند. در جغرافیای اقتصادی ایران تألیف کیهان آمده است(2): پنبه کشت بهاری است که مواظبت بسیار لازم دارد و متناوباً بعد از گندم یا جو باید کاشته شود. در نواحی جنوبی ایران بندرت بعد از محصول خشخاش میکارند. موقع کشت آن اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت و پس از بیست و پنج یا سی روز آب میدهند و اق شش مرتبه باید آب داده شود (مقدار آب لازم برای پنبه دو برابر گندم و خشخاش است). حاصل غوزه های رسیدهء آن از آخر مرداد شروع و تا مهر و آبان طول میکشد تا غوزه های نرسیدهء آن تمام برسد. در ایران اقسام مختلفهء پنبه زراعت میشود و در کرمان، رفسنجان، یزد، اسپاهان، کاشان، قم، محلات، کمره، دلیجان، ساوه، زرند، تهران، خوار، سمنان، دامغان، شاهرود، استراباد، سبزوار، نیشابور، ترشیز، مشهد، مازندران، قزوین و تبریز عمل میاید. بهترین جنس آن از مازندران، کاشان، محلات بدست می آید. محصول کلیهء پنبه در تمام نقاط ایران 11000000 من میباشد(3)... تخم پنبهء امریکائی در تمام نقاط ایران عمل میاید ولی تخم پنبهء مصری بواسطهء اینکه حرارت زیاد لازم دارد در مناطقی که حرارت و رطوبت بسیار باشد خوب بهره میدهد. اراضی خوزستان اگر با ترتیب صحیحی آبیاری شود معادل تمام محصول فعلی ایران پنبه خواهد داد و جنس آن نیز از بهترین جنس پنبهء دنیا خواهد گردید. در نتیجهء جنگ عمومی، محصول پنبهء ایران بکلی از بین رفته بود بطوری که در سنهء 1299 ه . .ش صادرات پنبهء ایران از ده میلیون من قبل از جنگ به 461000 من تنزل کرد ولی در سنوات بعد به زراعت پنبه اهمیت بسیار داده شد و رقم صادرات در سنهء 1306 معادل 5475712 من، در سنهء 1307 مقدار 6500000 من بوده است.
مملکت ایران استعداد عمل آوردن چهار برابر محصول فعلی پنبه را دارد و اگر در جور کردن تخم و ترتیب زراعت و پاک کردن و بستن عدل و غیره اقدامی بشود یکی از مهمترین صادرات مملکت را تشکیل میدهد. صدی هشتاد صادرات پنبهء ایران بخاک روسیه است.
کرم خاردار و اهمیّت اقتصادی آن در زراعت پنبه: آفات فلاحتی از نقطهء نظر تشکیلات عملی معمو به دو دسته تقسیم میشود: 1 - آفات محلی که از قدیم در داخلهء مملکت شیوع داشته. 2 - آفات خارجی که سابقاً در مملکت وجود نداشته و از ممالک دیگر که محل نشو و نما و اقامتگاه دائمی آنهاست سرایت کرده است. در موضوع عملیات فلاحتی دنیا و خصوصاً در باب زراعت پنبه مکرر اتفاق افتاده است که آفت فلاحتی از مملکتی به مملکت دیگر سرایت کرده است و بروز آفات خارجی در نواحی جدید در صورتی که وضعیت آب و هوای نواحی مزبوره جهت نشو و نما و توسعهء آن متناسب باشد معمو خسارات عمده را در نواحی مزبوره که جدیداً مبتلا شده است ایجاب کرده و در این گونه موارد حتماً لازم است بهر قیمتی که باشد اقدامات جدی برای دفع آفت مزبور چه از طرف دولت و چه از طرف اهالی محل بعمل آید. مثال برجسته ای که در این باب میتوان بیان کرد موضوع آفت انگور موسوم به فیلوکسرا(4) است که از آمریکا به اروپا سرایت کرده و این حشره که از حیث جثه خیلی کوچک (یک میلیمتر) است بسرعت تاکستانهای اروپا را که مورد سرایت آن واقع شد معدوم ساخته و به زراعت انگور اروپا خسارت عمده وارد کرده است. فع در آمریکا و آفریقا و هندوستان و آسیای صغیر و بلوچستان و بین النهرین و هندوچین و اسپانی و بعضی ممالک دیگر یک سلسله حشرات موذیهء متشابهی وجود دارد که خسارت عمده به زراعت پنبه وارد کرده ضمناً ممالک دیگر را که هنوز به آفت مزبور مبتلا نشده است به سرایت خود تهدید میکند. بروز این آفت ممکن است در ممالک مزبور نیز در آتیه سکتهء مهمی به توسعهء طبیعی زراعت پنبه وارد سازد. حشرهء نوک دراز(5)، کرم پشت گلی(6)را در آمریکا و کرم پشت گلی و همچنین کرم خاردار را در مصر و هندوستان میتوان از این قبیل آفات محسوب داشت. از این به بعد ما توجه خود را به موضوع کرم خاردار تمرکز خواهیم داد چه ممکن است انتشار آن در ایران توسعه یافته و اسباب خسارت بسیاری گردد.
اولین دفعه که کرم خاردار در ایران مشاهده شد در سنهء 1927م. بوسیلهء متخصص حشره شناس شوروی موسوم به م. م. سیازف بوده و مشارالیه آفت مزبور را در نواحی بم و کرمان و رفسنجان کشف کرده است. از سنهء 1930 کرم مزبور بمقدار خیلی کم در سایر نقاط ایران نیز دیده شده است. اهالی از وجود آفت مزبور بکلی بی اطلاع و تصور میکنند خساراتی که بوسیلهء کرم خاردار وارد میشود نتیجهء تأثیرات آب و هوا و قارچهای دودی رنگ و شاید هم میکروبهای طفیلی میباشد در صورتی که علت اصلی آفت مزبور همان کرم خاردار است که فوقاً ذکر شد. کرم خاردار از نقطهء نظر اقتصادی جهت زراعت اهمیت فوق العاده ای را حائز است و بموجب مطبوعات و کتب خارجه کرم خاردار یکی از مهمترین آفات سه گانهء زراعت پنبه است (حشرهء نوک دراز و کرم پشت گلی دو آفت مهم دیگر میباشند) و بر حسب اطلاعاتی که در دست است در هندوستان کرم خاردار از10% الی 70% غوزه های پنبه را فاسد میکند و میگویند در مصر خسارتی که از کرم خاردار وارد میشود تا 25% محصول میرسد و در سنواتی که این آفت شیوع کلّی داشته باشد تا به سه چهارم محصول هم ممکن است خسارت وارد شود. بوسیلهء کرم خاردار هم به اقسام پنبهء محلی و هم به اقسام پنبهء تخم آمریکا صدمه وارد میشود.
خلاصهء اطلاعات راجع بمراحل نشو و نمای کرم خاردار: پروانهء کرم خاردار که طول پرهای باز آن 22 میلیمتر بوده و طول بدن آن تا 9 میلیمتر میرسد رنگ پرهای جلوی آن سبز گلابی رنگ و گاهی زرد و قهوه ای رنگ است و علت سبزی رنگ آن بواسطهء این است که کرم مزبور در اواخر تابستان و پائیز تولید میشود و پرهای عقبی آن سفیدرنگ و حاشیهء پرهای مزبور تیره رنگ است. تخمهای پروانهء مزبور مدور است و ساختمان مخصوص دارد و اندازهء آن ها پنج دهم میلیمتر است. رنگ تخمها بدواً کبود آسمانی است و بعد به آسمانی سربی رنگ و سربی مبدل میشود. کرمهای خاردار تا 15 میلیمتر طول یافته و رنگ آنها سبز زیتونی و قهوه ای قرمزرنگ است و خالهای تیره رنگی دارد. روی بدن کرم مزبور برآمدگیهای کوتاه ضخیمی (مانند خار) است که شکل مخصوص کرم خاردار نتیجهء وجود آنها است، شفیره های کرم خاردار از 9 الی 50/11 میلیمتر طول داشته و تبدیل کرم خاردار به شفیره بوسیلهء پیله های ضخیم مانند ابریشم که بشکل کرجی کوچک و دارای سکانی است صورت میگیرد و رنگ پیله های مزبور سفید و یا قهوه ای رنگ روشن است. طریقهء زندگی کرم خاردار در ایران تقریباً هیچ مطالعه نشده است ولی در ضمن عملیات آتیه باید توجه مخصوص بتعیین وصف حال و زندگی کرم خاردار مبذول گردد و در جلوگیری آن اقدامات علمی و عملی بشود. در باب شرح حال کرم خاردار در ایران میتوان اطلاعات خیلی مختصری را بیان نمود. کرم خاردار در اواسط ماههای شهریور و مهرماه به زراعت پنبه بطور محسوس صدمه میزند. مرحلهء شفیرهء کرم مزبور 17 الی 22 روز طول میکشد. تا به حال مشاهده نشده است که از کرم مزبور جز به غوزه های پنبه بقسمتهای دیگر بوتهء نبات یعنی بساقه های جوان آن صدمه وارد آید. بموجب اطلاعاتی که از نشریات خارجه بدست آمده میتوان نتایج ذیل را اخذ کرد: پروانهء کرم خاردار در موقع شب پرواز کرده و روزها در مزارع پنبه و پائین علفهای هرز و غیره پنهان میشود. پروانه های مزبور پس از رسیدن بحدّ بلوغ در طول مدّت 4 الی 5 شب متوالی بر روی غنچهء گل و غوزه و سایر قسمتهای بوته تخم میگذارد و تخم گذاری پروانه های مذکور بیشتر روی گیاه پنبه و بامیه و کنف و سایر نباتات متعلق به خانوادهء پنیرک(7) صورت میگیرد. عمر آن پروانه ها قریب بیک ماه است و هریک از 140 الی230 تخم میگذارد. از تخمهای مزبور پس از مدت 3 الی12 روز (به تفاوت اوضاع آب و هوای و درجهء حرارت و رطوبت آن) کرم تولید میشود و در طول مدّت یک سال از حشرهء مزبور 4 الی 5 نسل تولید میگردد. کرم های مزبور غوزه های پنبه را سوراخ کرده بدان داخل میشوند و خود را به تخمهای پنبه رسانده و از پنبه دانه های سالم تغذیه می کنند و کرمهای مزبور پس از دخول به غوزه الیاف پنبه را فاسد می کنند بقسمی که الیاف مزبور در اثر عملیات مضرهء آنها یا بکلی و یا تا حدی از حیز انتفاع اقتصادی می افتد تخمهائی که صدمه دیده است الیاف پنبهء اطراف آن مرده و فاسد میشود و بوسیلهء سوراخهای فوق الذکر که کرم خاردار بداخل غوزه کنده است قارچهای دوده و شاید هم بعضی میکربهای دیگر داخل شده و سایر قسمتهای الیاف پنبه را نیز که در غوزهء مزبور سالم مانده است بکلی فاسد میکند. بطوری که در نشریات مربوطه تذکر داده شده است در ممالک خارجه کرم خاردار نه تنها به غوزهء پنبه بلکه به شاخه های جوان آن نیز صدمه میزند بدین ترتیب که ساقهء جوان را سوراخ کرده و در اثر آن شاخه های جوان خشک شده و از بین میرود و علاوه بر این نیز اظهار شده است که کرمهای مزبور غنچه های گل پنبه را نیز سوراخ میکنند و غنچه های مزبور بالمآل سیاه و خشک میشود. طول مدت زندگی کرم خاردار از 15 الی 28 روز است و جریان نشو و نمای شفیرهء آن از 10 الی52 روز طول میکشد. مبارزه با کرم خاردار و دفع آن عمل بسیار مشکلی است و حتی در ممالکی که کرم مزبور شیوع کلی داشته و وصف حال و شرح زندگانی آن مورد مطالعه واقع شده هنوز ترتیبات اساسی جهت دفع آن بدست نیامده است و علّت آن این است که آفت مزبور در موسمی که مضر است یعنی در موقعی که تشکیل کرم خاردار میباشد زندگی مستوری داشته و بدین سبب استعمال مقادیر زیاد مواد شیمیائی جهت دفع آن میسر نیست. در ممالک مذکور عملیات دفع کرم خاردار بوسیلهء معدوم ساختن آن در محل اقامتگاه زمستانی صورت میگیرد بدین معنی که جبراً اهالی را به جمع آوری و سوزاندن باقی مانده های مزارع پنبه ملزم نموده و یا اقدامات دیگر فلاحتی (از قبیل ایجاد مزارع مخصوص جهت جلب کرم مزبور و یا شخم زدن مزارع پنبه) بعمل می آورند. موضوع جمع آوری و سوزاندن غوزه های آفت زده توصیه میشود. برای جلوگیری از توسعهء کرم خاردار در ایران و برای اینکه در زراعت پنبه از آفت مزبور کاسته شود لازم است که پنبه کاران و اشخاص ذینفع اقدامات سادهء ذیل را بموقع اجراء بگذارند: 1 - مزارع پنبه که از حیث فلاحت دارای اهمیتی است از روی کمال دقت معاینه شده و تفحصّات مخصوص در مزارع نمونه که جهت تجربهء اقسام مختلفهء پنبه است بعمل آید. 2 - معاینهء مزبور در مزارع مختلفه صورت گیرد (از حیث ارتفاع و نوع زمین و آبیاری و نوع پنبه که زراعت شده است و غیره). 3 - در موقع معاینه باید حتی الامکان قسمت عمدهء سطح مزارع پنبه کاری را مورد معاینه قرار داد تا اینکه مساحت وسیعی از مزرعهء مزبور تحت معاینه و تفحص قرار گیرد. 4 - باید غوزه های آفت زده را جمع آوری کرده و سوزاند. 5 - در موقع معاینهء مزارع پنبه باید هر یک از بوته های پنبه که معاینه میشود تمام غوزه های آن را یکایک و بدقت معاینه کرد. 6 - باید از تعداد بوته های پنبه که معاینه شده است و همچنین از تعداد بوته هائی که از آفت مزبور خسارت دیده و نیز از غوزه های آفت زدهء آن با دقت تمام ثبت برداشت و ضمناً باید حدّ متوسط تعداد کلیهء غوزه های مزرعهء مزبوره را معین کرد. 7 - باید کلیهء مزارع پنبه خصوصاً مزارعی را که دوچار آفت کرم خاردار شده است پس از جمع آوری محصول با دقت تمام آتش زده و بوسیلهء شخم زیر و رو کرد. 8 - باید موضوع جلب کرم خاردار را بوسیلهء زراعت نباتات دیگری که بیشتر به آنها مایل باشد امتحان و نوع این نباتات را معین کرد. اگر چه هنوز معلوم نیست اوضاع طبیعی ایران تا چه اندازه توسعه و نشو و نمای مقدار زیادی از آفت مزبور را تقویت کرده و یا مانع خواهد شد و اگر چه در اثر تفحصات و عملیات اکتشافی میتوان گفت که فع توسعهء کرم خاردار در ایران هنوز بسیار جزئی و غیر مهم است ولی در هر حال موضوع ذیل بنفع زارعین پنبه خواهد بود که در بدو امر و در ابتدای توسعهء آفت مزبور همه گونه اقدامات مربوطه جهت جلوگیری از توسعه و سرایت آن از محلی بمحل دیگر بعمل آید. سوزاندن غوزه های آفت زده و آتش زدن حتمی مزارع آفت زده و از کلیهء نباتات آن پس از جمع آوری محصول و زیر و رو کردن مزارع بوسیلهء شخم اقداماتی است که بوسیلهء آنها ممکن است مزارع پنبه را جهت سنوات آتیه بحد معتنابهی از این آفت مصون داشت. در خاتمه ما توجه زارعین ذینفع پنبه کار را بدین نکته جلب می کنیم که اجرای اقدامات و عملیات دفع این آفت پنبه نهایت ضرورت را داشته و باید بموقع خود عملی گردد - انتهی.
-امثال:طسگِ سفید ضرر پنبه فروش است.ظ
- آتش و پنبه؛ دو چیز مخالف و متضاد و گردنیامدنی.
- با پنبهء دیگری ریسمان ساختن؛ یعنی کار دیگری کردن که برای خود او انتفاعی نباشد. (آنندراج).
- با پنبه سر بریدن؛ با نرمی و تدبیر آزار و اضرار را سبب شدن.
- پنبه آب؛ دوغاب رقیق گچ که پنبهء آغشتهء بدان را بر روی گچ دیوار و سقف کشند تا سپید و هموار و تازه شود.
- پنبه از گوش بیرون کردن یا پنبه از گوش -برکشیدن یا پنبه از گوش برداشتن یا پنبه از -گوش بیرون آوردن یا پنبه از گوش برآوردن؛ترک غفلت. ترک تغافل. هوشیار گشتن یا هوشیار ساختن. بهوش آمدن یا بهوش آوردن. متنبه شدن و متنبه ساختن. ترک آرزوئی گفتن: اگر بفرمائی نزدیک وی روم و پنبه از گوش وی بیرون کنم. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص368).
شو پنبهء جهل بر کش از گوش
بشنو سخنی بطعم شکر.ناصرخسرو.
ز پنبه شد بناگوشت کفن پوش
هنوز این پنبه بیرون ناری از گوش.نظامی.
- پنبه ای؛ منسوب به پنبه . از پنبه. قُطنی: الیجهء پنبه ای.
- پنبه به ریش کس گذاشتن؛ یعنی بفن و تدبیر کار از دست او گرفتن.
- پنبه بگوش فرونهادن و پنبه در گوش کردن -و نهادن و افکندن؛ کنایه از غفلت داشتن و سخن ناشنودن باشد. (آنندراج). تغافل کردن:
پنبه اندر گوش خود باید نهاد
تا جز از ذکر تو دیگر نشنود.
ضیاءالدین (از آنندراج)
اگر بصحبت عرفی به سهو بنشینی
بگوش پنبه فرونه که سر بسر لاف است.
عرفی (از آنندراج).
- پنبهء طبی؛ پنبهء هیدروفیل.
- سرخاب پنبه ای؛ نوعی پنبهء بسرخاب سیر آغشته که گلگونه از آن کنند.
- سیب پنبه ای؛ قسمی سیب بهارهء نرم و پیش رس.
- مِثلِ پنبه؛ سخت سپید و نرم: نانی یا ریشی مثل پنبه.
(1) - Coton - Gossipium. (2) - جغرافیای اقتصادی صص125 - 135.
(3) - آمار مربوط به زمان تألیف لغت نامه (پیش از 1330 ه . ش.) است.
(4) - Phylloxera vastarix.
(5) - Antonomus grandis.
(6) - Pectinephora grossypiella. .
(فرانسوی)
(7) - Malvacees
میغ مانندهء پنبه است ورا باد نداف
هست سد کیس درونه که بدو پنبه زنند.
ابوالمؤید.
گر بخواهی که بفخمند ترا پنبه همی
من بیایم که یکی فلخمه دارم کاری.حکاک.
و از این شهرها [ نمیاس، هرکند، اورشین، سمندر، اندرس. از هندوستان بناحیت دَهَم ]پنبه نیک خیزد و بسیار پنبهء ایشان بر درخت بود و سالهای بسیار بر دهد (؟). (حدود العالم).
ازین [ دختران ] هر یکی پنبه بردی بسنگ
یکی دوکدانی ز چوب خدنگ...
نرفتی سخن گفتن از خواب و خورد
کزان پنبه شان بود ننگ و نبرد
شدندی شبانگه سوی خانه باز
شده پنبه شان ریسمان دراز.فردوسی.
چو بنهاد بر نامه بر، مُهرشاه
بفرمود تا دوکدانی سیاه
بیارند با دوک و پنبه در اوی
نهاده بسی ناسزا رنگ و بوی.فردوسی.
موی همچون پنبه روئی چون زریر
آمده با دو یتیم و دو اسیر.عطار.
آتش می گرچه جهان برفروخت
پنبهء قرابه ز آتش نسوخت.
امیرخسرو (از آنندراج).
رومی ابریشم و روحیست دگر پنبه ز وصف
سومین روح بود پشم بگفتم یکبار.
نظام قاری (دیوان البسه ص12).
در جوانیم موی شد سپید
دهر پنبه کرد چرخ هر چه رشت.قاآنی.
فوف؛ پاره های پنبه. خرفع؛ پنبهء تباه بکار نیامدنی در غلاف خود. خِرفِع؛ پنبهء زده شده بکمان. قطنه؛ پنبه پاره. فَرصَه؛ لتّه یا پنبه پاره و جز آن که زن حائض اندام خود را بدان پاک سازد. مُکْمهَل؛ پنبهء دانه دار. قَصیم؛ پنبهء دیرینه. تزبید؛ پنبه زدن. حُرَیمله؛ درختی است که پنبهء آن نهایت نرم و سبک باشد و در بالشهای سلاطین کنند. قَور؛ پنبهء نو یا پنبهء یک ساله. توضیع؛ جبه بردوختن بعد پنبه نهادن در آن. توشیع؛ باغنده ساختن پنبه را بعد زدن. فشغه؛ پنبهء اندرون نی (و آن چیزی است چون پنبه که در میان نی است). هفو؛ بردن و جنبانیدن باد پشم و پنبه را. تجرید؛ پنبه بیرون آوردن از پنبه دانه. عُفازَه؛ بار پنبه. عُطبه؛ پارهء پنبه. سَندوف؛ پنبهء زده. (منتهی الارب). نَدیف؛ پنبهء زده. (دهار). نواجد؛ پاره های پنبهء بهم چسبیده. (منتهی الارب). پنبه از جملهء نباتات صنعتی است. در ایران اقسام مختلفهء زراعت پنبه میشود. بهترین جنس آن از مازندران، کاشان، محلات بدست می آید. موقع کشت آن اوایل اردی بهشت و پس از 25 یا30 روز آب میدهند و اق شش مرتبه باید آب داده شود. حاصل غوزه های رسیدهء آن از آخر مرداد شروع و تا مهر و آبان طول میکشد تا غوزه های نرسیدهء آن تمام برسند. در جغرافیای اقتصادی ایران تألیف کیهان آمده است(2): پنبه کشت بهاری است که مواظبت بسیار لازم دارد و متناوباً بعد از گندم یا جو باید کاشته شود. در نواحی جنوبی ایران بندرت بعد از محصول خشخاش میکارند. موقع کشت آن اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت و پس از بیست و پنج یا سی روز آب میدهند و اق شش مرتبه باید آب داده شود (مقدار آب لازم برای پنبه دو برابر گندم و خشخاش است). حاصل غوزه های رسیدهء آن از آخر مرداد شروع و تا مهر و آبان طول میکشد تا غوزه های نرسیدهء آن تمام برسد. در ایران اقسام مختلفهء پنبه زراعت میشود و در کرمان، رفسنجان، یزد، اسپاهان، کاشان، قم، محلات، کمره، دلیجان، ساوه، زرند، تهران، خوار، سمنان، دامغان، شاهرود، استراباد، سبزوار، نیشابور، ترشیز، مشهد، مازندران، قزوین و تبریز عمل میاید. بهترین جنس آن از مازندران، کاشان، محلات بدست می آید. محصول کلیهء پنبه در تمام نقاط ایران 11000000 من میباشد(3)... تخم پنبهء امریکائی در تمام نقاط ایران عمل میاید ولی تخم پنبهء مصری بواسطهء اینکه حرارت زیاد لازم دارد در مناطقی که حرارت و رطوبت بسیار باشد خوب بهره میدهد. اراضی خوزستان اگر با ترتیب صحیحی آبیاری شود معادل تمام محصول فعلی ایران پنبه خواهد داد و جنس آن نیز از بهترین جنس پنبهء دنیا خواهد گردید. در نتیجهء جنگ عمومی، محصول پنبهء ایران بکلی از بین رفته بود بطوری که در سنهء 1299 ه . .ش صادرات پنبهء ایران از ده میلیون من قبل از جنگ به 461000 من تنزل کرد ولی در سنوات بعد به زراعت پنبه اهمیت بسیار داده شد و رقم صادرات در سنهء 1306 معادل 5475712 من، در سنهء 1307 مقدار 6500000 من بوده است.
مملکت ایران استعداد عمل آوردن چهار برابر محصول فعلی پنبه را دارد و اگر در جور کردن تخم و ترتیب زراعت و پاک کردن و بستن عدل و غیره اقدامی بشود یکی از مهمترین صادرات مملکت را تشکیل میدهد. صدی هشتاد صادرات پنبهء ایران بخاک روسیه است.
کرم خاردار و اهمیّت اقتصادی آن در زراعت پنبه: آفات فلاحتی از نقطهء نظر تشکیلات عملی معمو به دو دسته تقسیم میشود: 1 - آفات محلی که از قدیم در داخلهء مملکت شیوع داشته. 2 - آفات خارجی که سابقاً در مملکت وجود نداشته و از ممالک دیگر که محل نشو و نما و اقامتگاه دائمی آنهاست سرایت کرده است. در موضوع عملیات فلاحتی دنیا و خصوصاً در باب زراعت پنبه مکرر اتفاق افتاده است که آفت فلاحتی از مملکتی به مملکت دیگر سرایت کرده است و بروز آفات خارجی در نواحی جدید در صورتی که وضعیت آب و هوای نواحی مزبوره جهت نشو و نما و توسعهء آن متناسب باشد معمو خسارات عمده را در نواحی مزبوره که جدیداً مبتلا شده است ایجاب کرده و در این گونه موارد حتماً لازم است بهر قیمتی که باشد اقدامات جدی برای دفع آفت مزبور چه از طرف دولت و چه از طرف اهالی محل بعمل آید. مثال برجسته ای که در این باب میتوان بیان کرد موضوع آفت انگور موسوم به فیلوکسرا(4) است که از آمریکا به اروپا سرایت کرده و این حشره که از حیث جثه خیلی کوچک (یک میلیمتر) است بسرعت تاکستانهای اروپا را که مورد سرایت آن واقع شد معدوم ساخته و به زراعت انگور اروپا خسارت عمده وارد کرده است. فع در آمریکا و آفریقا و هندوستان و آسیای صغیر و بلوچستان و بین النهرین و هندوچین و اسپانی و بعضی ممالک دیگر یک سلسله حشرات موذیهء متشابهی وجود دارد که خسارت عمده به زراعت پنبه وارد کرده ضمناً ممالک دیگر را که هنوز به آفت مزبور مبتلا نشده است به سرایت خود تهدید میکند. بروز این آفت ممکن است در ممالک مزبور نیز در آتیه سکتهء مهمی به توسعهء طبیعی زراعت پنبه وارد سازد. حشرهء نوک دراز(5)، کرم پشت گلی(6)را در آمریکا و کرم پشت گلی و همچنین کرم خاردار را در مصر و هندوستان میتوان از این قبیل آفات محسوب داشت. از این به بعد ما توجه خود را به موضوع کرم خاردار تمرکز خواهیم داد چه ممکن است انتشار آن در ایران توسعه یافته و اسباب خسارت بسیاری گردد.
اولین دفعه که کرم خاردار در ایران مشاهده شد در سنهء 1927م. بوسیلهء متخصص حشره شناس شوروی موسوم به م. م. سیازف بوده و مشارالیه آفت مزبور را در نواحی بم و کرمان و رفسنجان کشف کرده است. از سنهء 1930 کرم مزبور بمقدار خیلی کم در سایر نقاط ایران نیز دیده شده است. اهالی از وجود آفت مزبور بکلی بی اطلاع و تصور میکنند خساراتی که بوسیلهء کرم خاردار وارد میشود نتیجهء تأثیرات آب و هوا و قارچهای دودی رنگ و شاید هم میکروبهای طفیلی میباشد در صورتی که علت اصلی آفت مزبور همان کرم خاردار است که فوقاً ذکر شد. کرم خاردار از نقطهء نظر اقتصادی جهت زراعت اهمیت فوق العاده ای را حائز است و بموجب مطبوعات و کتب خارجه کرم خاردار یکی از مهمترین آفات سه گانهء زراعت پنبه است (حشرهء نوک دراز و کرم پشت گلی دو آفت مهم دیگر میباشند) و بر حسب اطلاعاتی که در دست است در هندوستان کرم خاردار از10% الی 70% غوزه های پنبه را فاسد میکند و میگویند در مصر خسارتی که از کرم خاردار وارد میشود تا 25% محصول میرسد و در سنواتی که این آفت شیوع کلّی داشته باشد تا به سه چهارم محصول هم ممکن است خسارت وارد شود. بوسیلهء کرم خاردار هم به اقسام پنبهء محلی و هم به اقسام پنبهء تخم آمریکا صدمه وارد میشود.
خلاصهء اطلاعات راجع بمراحل نشو و نمای کرم خاردار: پروانهء کرم خاردار که طول پرهای باز آن 22 میلیمتر بوده و طول بدن آن تا 9 میلیمتر میرسد رنگ پرهای جلوی آن سبز گلابی رنگ و گاهی زرد و قهوه ای رنگ است و علت سبزی رنگ آن بواسطهء این است که کرم مزبور در اواخر تابستان و پائیز تولید میشود و پرهای عقبی آن سفیدرنگ و حاشیهء پرهای مزبور تیره رنگ است. تخمهای پروانهء مزبور مدور است و ساختمان مخصوص دارد و اندازهء آن ها پنج دهم میلیمتر است. رنگ تخمها بدواً کبود آسمانی است و بعد به آسمانی سربی رنگ و سربی مبدل میشود. کرمهای خاردار تا 15 میلیمتر طول یافته و رنگ آنها سبز زیتونی و قهوه ای قرمزرنگ است و خالهای تیره رنگی دارد. روی بدن کرم مزبور برآمدگیهای کوتاه ضخیمی (مانند خار) است که شکل مخصوص کرم خاردار نتیجهء وجود آنها است، شفیره های کرم خاردار از 9 الی 50/11 میلیمتر طول داشته و تبدیل کرم خاردار به شفیره بوسیلهء پیله های ضخیم مانند ابریشم که بشکل کرجی کوچک و دارای سکانی است صورت میگیرد و رنگ پیله های مزبور سفید و یا قهوه ای رنگ روشن است. طریقهء زندگی کرم خاردار در ایران تقریباً هیچ مطالعه نشده است ولی در ضمن عملیات آتیه باید توجه مخصوص بتعیین وصف حال و زندگی کرم خاردار مبذول گردد و در جلوگیری آن اقدامات علمی و عملی بشود. در باب شرح حال کرم خاردار در ایران میتوان اطلاعات خیلی مختصری را بیان نمود. کرم خاردار در اواسط ماههای شهریور و مهرماه به زراعت پنبه بطور محسوس صدمه میزند. مرحلهء شفیرهء کرم مزبور 17 الی 22 روز طول میکشد. تا به حال مشاهده نشده است که از کرم مزبور جز به غوزه های پنبه بقسمتهای دیگر بوتهء نبات یعنی بساقه های جوان آن صدمه وارد آید. بموجب اطلاعاتی که از نشریات خارجه بدست آمده میتوان نتایج ذیل را اخذ کرد: پروانهء کرم خاردار در موقع شب پرواز کرده و روزها در مزارع پنبه و پائین علفهای هرز و غیره پنهان میشود. پروانه های مزبور پس از رسیدن بحدّ بلوغ در طول مدّت 4 الی 5 شب متوالی بر روی غنچهء گل و غوزه و سایر قسمتهای بوته تخم میگذارد و تخم گذاری پروانه های مذکور بیشتر روی گیاه پنبه و بامیه و کنف و سایر نباتات متعلق به خانوادهء پنیرک(7) صورت میگیرد. عمر آن پروانه ها قریب بیک ماه است و هریک از 140 الی230 تخم میگذارد. از تخمهای مزبور پس از مدت 3 الی12 روز (به تفاوت اوضاع آب و هوای و درجهء حرارت و رطوبت آن) کرم تولید میشود و در طول مدّت یک سال از حشرهء مزبور 4 الی 5 نسل تولید میگردد. کرم های مزبور غوزه های پنبه را سوراخ کرده بدان داخل میشوند و خود را به تخمهای پنبه رسانده و از پنبه دانه های سالم تغذیه می کنند و کرمهای مزبور پس از دخول به غوزه الیاف پنبه را فاسد می کنند بقسمی که الیاف مزبور در اثر عملیات مضرهء آنها یا بکلی و یا تا حدی از حیز انتفاع اقتصادی می افتد تخمهائی که صدمه دیده است الیاف پنبهء اطراف آن مرده و فاسد میشود و بوسیلهء سوراخهای فوق الذکر که کرم خاردار بداخل غوزه کنده است قارچهای دوده و شاید هم بعضی میکربهای دیگر داخل شده و سایر قسمتهای الیاف پنبه را نیز که در غوزهء مزبور سالم مانده است بکلی فاسد میکند. بطوری که در نشریات مربوطه تذکر داده شده است در ممالک خارجه کرم خاردار نه تنها به غوزهء پنبه بلکه به شاخه های جوان آن نیز صدمه میزند بدین ترتیب که ساقهء جوان را سوراخ کرده و در اثر آن شاخه های جوان خشک شده و از بین میرود و علاوه بر این نیز اظهار شده است که کرمهای مزبور غنچه های گل پنبه را نیز سوراخ میکنند و غنچه های مزبور بالمآل سیاه و خشک میشود. طول مدت زندگی کرم خاردار از 15 الی 28 روز است و جریان نشو و نمای شفیرهء آن از 10 الی52 روز طول میکشد. مبارزه با کرم خاردار و دفع آن عمل بسیار مشکلی است و حتی در ممالکی که کرم مزبور شیوع کلی داشته و وصف حال و شرح زندگانی آن مورد مطالعه واقع شده هنوز ترتیبات اساسی جهت دفع آن بدست نیامده است و علّت آن این است که آفت مزبور در موسمی که مضر است یعنی در موقعی که تشکیل کرم خاردار میباشد زندگی مستوری داشته و بدین سبب استعمال مقادیر زیاد مواد شیمیائی جهت دفع آن میسر نیست. در ممالک مذکور عملیات دفع کرم خاردار بوسیلهء معدوم ساختن آن در محل اقامتگاه زمستانی صورت میگیرد بدین معنی که جبراً اهالی را به جمع آوری و سوزاندن باقی مانده های مزارع پنبه ملزم نموده و یا اقدامات دیگر فلاحتی (از قبیل ایجاد مزارع مخصوص جهت جلب کرم مزبور و یا شخم زدن مزارع پنبه) بعمل می آورند. موضوع جمع آوری و سوزاندن غوزه های آفت زده توصیه میشود. برای جلوگیری از توسعهء کرم خاردار در ایران و برای اینکه در زراعت پنبه از آفت مزبور کاسته شود لازم است که پنبه کاران و اشخاص ذینفع اقدامات سادهء ذیل را بموقع اجراء بگذارند: 1 - مزارع پنبه که از حیث فلاحت دارای اهمیتی است از روی کمال دقت معاینه شده و تفحصّات مخصوص در مزارع نمونه که جهت تجربهء اقسام مختلفهء پنبه است بعمل آید. 2 - معاینهء مزبور در مزارع مختلفه صورت گیرد (از حیث ارتفاع و نوع زمین و آبیاری و نوع پنبه که زراعت شده است و غیره). 3 - در موقع معاینه باید حتی الامکان قسمت عمدهء سطح مزارع پنبه کاری را مورد معاینه قرار داد تا اینکه مساحت وسیعی از مزرعهء مزبور تحت معاینه و تفحص قرار گیرد. 4 - باید غوزه های آفت زده را جمع آوری کرده و سوزاند. 5 - در موقع معاینهء مزارع پنبه باید هر یک از بوته های پنبه که معاینه میشود تمام غوزه های آن را یکایک و بدقت معاینه کرد. 6 - باید از تعداد بوته های پنبه که معاینه شده است و همچنین از تعداد بوته هائی که از آفت مزبور خسارت دیده و نیز از غوزه های آفت زدهء آن با دقت تمام ثبت برداشت و ضمناً باید حدّ متوسط تعداد کلیهء غوزه های مزرعهء مزبوره را معین کرد. 7 - باید کلیهء مزارع پنبه خصوصاً مزارعی را که دوچار آفت کرم خاردار شده است پس از جمع آوری محصول با دقت تمام آتش زده و بوسیلهء شخم زیر و رو کرد. 8 - باید موضوع جلب کرم خاردار را بوسیلهء زراعت نباتات دیگری که بیشتر به آنها مایل باشد امتحان و نوع این نباتات را معین کرد. اگر چه هنوز معلوم نیست اوضاع طبیعی ایران تا چه اندازه توسعه و نشو و نمای مقدار زیادی از آفت مزبور را تقویت کرده و یا مانع خواهد شد و اگر چه در اثر تفحصات و عملیات اکتشافی میتوان گفت که فع توسعهء کرم خاردار در ایران هنوز بسیار جزئی و غیر مهم است ولی در هر حال موضوع ذیل بنفع زارعین پنبه خواهد بود که در بدو امر و در ابتدای توسعهء آفت مزبور همه گونه اقدامات مربوطه جهت جلوگیری از توسعه و سرایت آن از محلی بمحل دیگر بعمل آید. سوزاندن غوزه های آفت زده و آتش زدن حتمی مزارع آفت زده و از کلیهء نباتات آن پس از جمع آوری محصول و زیر و رو کردن مزارع بوسیلهء شخم اقداماتی است که بوسیلهء آنها ممکن است مزارع پنبه را جهت سنوات آتیه بحد معتنابهی از این آفت مصون داشت. در خاتمه ما توجه زارعین ذینفع پنبه کار را بدین نکته جلب می کنیم که اجرای اقدامات و عملیات دفع این آفت پنبه نهایت ضرورت را داشته و باید بموقع خود عملی گردد - انتهی.
-امثال:طسگِ سفید ضرر پنبه فروش است.ظ
- آتش و پنبه؛ دو چیز مخالف و متضاد و گردنیامدنی.
- با پنبهء دیگری ریسمان ساختن؛ یعنی کار دیگری کردن که برای خود او انتفاعی نباشد. (آنندراج).
- با پنبه سر بریدن؛ با نرمی و تدبیر آزار و اضرار را سبب شدن.
- پنبه آب؛ دوغاب رقیق گچ که پنبهء آغشتهء بدان را بر روی گچ دیوار و سقف کشند تا سپید و هموار و تازه شود.
- پنبه از گوش بیرون کردن یا پنبه از گوش -برکشیدن یا پنبه از گوش برداشتن یا پنبه از -گوش بیرون آوردن یا پنبه از گوش برآوردن؛ترک غفلت. ترک تغافل. هوشیار گشتن یا هوشیار ساختن. بهوش آمدن یا بهوش آوردن. متنبه شدن و متنبه ساختن. ترک آرزوئی گفتن: اگر بفرمائی نزدیک وی روم و پنبه از گوش وی بیرون کنم. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص368).
شو پنبهء جهل بر کش از گوش
بشنو سخنی بطعم شکر.ناصرخسرو.
ز پنبه شد بناگوشت کفن پوش
هنوز این پنبه بیرون ناری از گوش.نظامی.
- پنبه ای؛ منسوب به پنبه . از پنبه. قُطنی: الیجهء پنبه ای.
- پنبه به ریش کس گذاشتن؛ یعنی بفن و تدبیر کار از دست او گرفتن.
- پنبه بگوش فرونهادن و پنبه در گوش کردن -و نهادن و افکندن؛ کنایه از غفلت داشتن و سخن ناشنودن باشد. (آنندراج). تغافل کردن:
پنبه اندر گوش خود باید نهاد
تا جز از ذکر تو دیگر نشنود.
ضیاءالدین (از آنندراج)
اگر بصحبت عرفی به سهو بنشینی
بگوش پنبه فرونه که سر بسر لاف است.
عرفی (از آنندراج).
- پنبهء طبی؛ پنبهء هیدروفیل.
- سرخاب پنبه ای؛ نوعی پنبهء بسرخاب سیر آغشته که گلگونه از آن کنند.
- سیب پنبه ای؛ قسمی سیب بهارهء نرم و پیش رس.
- مِثلِ پنبه؛ سخت سپید و نرم: نانی یا ریشی مثل پنبه.
(1) - Coton - Gossipium. (2) - جغرافیای اقتصادی صص125 - 135.
(3) - آمار مربوط به زمان تألیف لغت نامه (پیش از 1330 ه . ش.) است.
(4) - Phylloxera vastarix.
(5) - Antonomus grandis.
(6) - Pectinephora grossypiella. .
(فرانسوی)
(7) - Malvacees
قافیه‌یاب برای اندروید
با خرید نسخه اندرویدی قافیه‌یاب از فروشگاه‌های زیر از این پروژه حمایت کنید:
ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید
نرم‌افزار فرهنگ عروضی
گنجور
گنجور مجموعه‌ای ارزشمند از سروده‌ها و سخن‌رانی‌های شاعران پارسی‌گوی است که به صورت رایگان در اختیار همگان قرار گرفته است. برای مشاهده وب‌سایت گنجور اینجا کلیک کنید.
دریای سخن
نرم‌افزار دریای سخن کتابخانه‌ای بزرگ و ارزشمند از اشعار و سخنان شاعران گرانقدر ادب فارسی است که به حضور دوستداران شعر و ادب تقدیم می‌داریم.