پارسی

(اِخ) (زبان...) یکی از لهجات قدیم ایران از ریشهء هندواروپائی که بزبان سانسکریت شباهت تام دارد و در زمان هخامنشی زبان درباری محسوب میشده است و آنرا لهجهء پارسی باستانی و فرس قدیم نامند. رجوع به پارسی باستانی (زبان) شود. || زبان عمومی مردم ایران در دورهء اسلامی. زبان ادبی ملت ایران عهد اسلامی. زبان فارسی :
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی.فردوسی.
گر پارسا زنی شنود شعر پارسیش
و آن دست بیندش که بدانسان نوا زنست
آن زن ز بینوائی چندان نوا زند
تا هر کسیش گوید کین بی نوا زنست.
یوسف عروضی.
بلفظ(1) پارسی و چینی خماخسرو
بلحن مویهء زال و قصیدهء لغزی.منوچهری.
بونصر مشکان نامه بخواند و بپارسی ترجمه کرد. (تاریخ بیهقی). استادم [ بونصر مشکان ]دو نسخت کرد این دو نامه را... یکی بتازی سوی خلیفه و یکی بپارسی به قدرخان. (تاریخ بیهقی). نسخت بیعت و سوگندنامه بفرستادم بپارسی کرده بود. (تاریخ بیهقی).
پارسی باستانی.
[یِ] (اِخ) (زبان...) یا پارسی قدیم یا فرس قدیم یا پارسی هخامنشی یا پارسی باستان یکی از لهجات کهن ایران که کتیبه های شاهنشاهان هخامنشی بدان نوشته شده است. این لهجه با لهجهء اوستائی و زبان سانسکریت که کتاب مقدس هندوان (وِدا) بدان زبان است، از یک اصل میباشند. قدیمترین کتابت زبان پارسی قدیم مربوط بعهد داریوش اول است و در کتیبه های این شاهنشاه چهارصد و اندی کلمه از لهجهء پارسی باستان محفوظ مانده است و به یاری همین کتیبه های مفصل علماء فن توانسته اند لغت نامه و دستور زبان پارسی قدیم را بنویسند و چنانکه در ذیل لفظ میخی (خط...) خواهیم دید کتیبه های متعدد دیگری نیز از سایر پادشاهان هخامنشی بدین زبان باقی مانده است ولی از حیث اشتمال بر لغات متعدد هیچیک از آنها به پای کتیبهء داریوش واقع در بیستون نمیرسند. غیر از کتبیه های شاهان هخامنشی برای اطلاع بر بعض لغات و اسامی که در زبان پارسی باستان معمول بود مأخذ مهم دیگری در دست است و آن کتب تاریخی یونان قدیم میباشد. در این کتب اسامی بسیاری از رجال دورهء شاهنشاهی هخامنشیان آمده ولی چون یونانیان به رسم زبان خویش در کلمات و اسامی خارجی تصرفاتی میکردند استخراج لغات پارسی از آنها جز بوسیلهء اهل فنّ و بادقت و استقصاء میسر نیست. این لهجه بنابر تحقیق محققان در عصر هخامنشی زبان محاوره نبود بلکه صورت کهن تری از لهجهء ایرانی پارسیان بود که در این ایام برای گفتگو بکار نمی آمد و تنها در مکاتبات رسمی بکار میرفت و دلیل این مدّعا را محققین وجود بعضی اشتباهات دستوری در کتیبه های هخامنشی میدانند و گویند چون زبان این کتیبه ها صورت کهن تری از زبان مردم آن عهد داشته و زبان محاوره و کتابتهای عادی ساده تر بوده است، همه کس از قواعد منسیهء آن اطلاع نداشتند و این استنباط را بعض قرائن نیز تأیید میکند زیرا که برخی از اسامی خاص که معاصرین هخامنشیان ضبط کرده اند با تلفظ همان اسامی در کتیبه ها تفاوت دارد مث نام داریوش در کتیبه ها دارَیَوَاُوش است و حال آنکه در توراه داریوش میباشد و یونانیان آنرا دارِی یُس ضبط کرده اند (چون مخرج شین در زبان یونانی نبود شین کلمه را به سین بدل کردند) و باز نام اردشیر در کتیبه ها اَرْتَخْشَتْرَ در صورتی که کتزیاس دو تن از رجال دربار را بنام اَرتَسیراس یاد کرده و اگر بجای سین اول شین بگذاریم و سین دوم را از آخر کلمه حذف کنیم اَرتَشیرا یا اَرتَشیرَ بدست می آید که صورت جدیدتری از اَرْتَ خَشَتْرَ است. بنابراین بعض محققان معتقدند که لهجهء متداول مردم برای محاوره در عهد هخامنشیان لهجهء نزدیک به زبان پهلوی بوده است و لهجهء کهن پارسی باستان که در کتیبه ها می بینیم در آن ایام در حال فراموش شدن و متروک گشتن بوده است. برای طریقهء کشف لهجهء پارسی باستانی و دستور و لغات آن و طریق خواندن خط میخی (که این لهجه را بدان خط می نوشتند) و همچنین خطّ میخی رجوع شود به کلمهء میخی (خط...) و اینک نموداری از زبان پارسی باستان از بند اول از ستون اول کتیبهء بیستون داریوش بزرگ نقل میشود: اَدَم، داریَوَاُوش، وَزَرْک، خشایَثی یَ، خشایَثیانام، خشایَثی یَ، پارسَهی یَ، خشایَثیَ، ده یونام، وِشتاسپَ هی یا، پُوثْر، اَرشامَ هی یا، نَ پا، هخامنشی یَه. ترجمهء آن چنین است: منم داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس، شاه ممالک، پسر وشتاسپ، نوادهء اَرشام هخامنشی.
(1) - ن ل: بلحن.