بین النهرین

[بَ نَنْ نَ رَ] (اِخ) یونانی، مسوپوتامیا (مزوپوتامیا) (بین دو رود) ناحیه ای در آسیای غربی در امتداد رودهای دجله و فرات و بین آنها که از جنوب به شمال از خلیج فارس تا کوههای ارمنستان و از شرق به غرب از فلات ایران تا بیابان شام ممتد است. اول بار بعد از زمان اسکندر مقدونی بنام مسوپوتامیا خوانده شد. در تورات بنام فدان ارام (سفر پیدایش - 25:20) خوانده شده است. قسمت شمالی آن را اعراب الجزیره مینامند. از نواحی کوهستانی شمالی مسیر دجله و فرات به طرف جنوب از شیب این ناحیه میکاهد و پس از استپهای سبز دشت مرکزی بین النهرین می آید که زمانی بعلت وجود شبکهء بسیار وسیع آبیاری بی اندازه حاصلخیز بوده است. اکنون این ناحیه غالباً بایر و کم آب است و فقط اینجا و آنجا واحه هائی در آن دیده میشود. دو رود در جنوب بیکدیگر پیوسته شط العرب و دلتای آن را میسازند که نیزارهای فراوان دارد. در نتیجهء رسوباتی که پیوسته از شط العرب به خلیج فارس منتقل میشود مصب آن رفته رفته در خلیج پیش میرود. بطوری که شهرهای قدیم که در ساحل خلیج بود اکنون چندین کیلومتر در داخل خشکی جای دارند. قسمت جنوبی بین النهرین تا آنجا که اطلاع داریم مهد تمدن بشر بوده و از این جهت کمی بر مصر پیشی داشته است در همین جا که شهرهای: اریدو، اور، لارسا، لاگاش، نیپور، اکد و بابل پیدایش یافت. تمدن در این ناحیه در هزارهء چهارم ق. م. مسیح استقرار یافته بود. تا پیش از قرن 18 ق. م. جز دوره های موقت، بین النهرین مرکب از کشور - شهرهای بسیار بوده بیشتر آنها در جنگهای حمورابی از بین رفتند و سرانجام دو دولت آشور (در بین النهرین علیا) و بابل (در بین النهرین سفلی) بوجود آمد که تمدن مشترکی داشتند.
پس از تصرف (539 ق. م.) بدست هخامنشیان بین النهرین بعنوان یک واحد سیاسی از بین رفت ولی اهمیت فرهنگی و اقتصادی آن قریب 1800 سال دیگر باقی ماند. سلسلهء هخامنشی در 331 ق. م. بدست اسکندر مقدونی منقرض شد. در 312 ق. م. سلوکیان و پس از آنها در 141 ق. م. اشکانیان، و بالاخره در 226 م. ساسانیان روی کار آمدند. دولت ساسانی در 226 م. بدست اعراب برافتاد و بین النهرین و ایران جزء سرزمینهای خلافت اسلامی گردید. پس از تأسیس بغداد (145 ه . ق.) در زمان منصور خلیفهء عباسی، بین النهرین از نو رونق گرفت. در حملهء هلاکوخان مغول بین النهرین ویران شد و شبکهء آبیاری آن از میان رفت و در 1638 م. به تصرف دولت عثمانی درآمد و در تحت تسلط عثمانیان توجهی به عمران آن نشد. در قرن 19 م. مخصوصاً پس از طرح ساختمان راه آهن بین برلین و بغداد برای بریتانیا اهمیت سوق الجیشی یافت. در جنگ جهانی اول از میدانهای عمدهء جنگ بود و در سال 1925 م. تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و در 1921 م. مملکت عراق در آن تأسیس گردید. بین النهرین به جهت معادن نفتش اهمیت بین المللی دارد. شهرت دیگر این ناحیه ناشی از کاوشهای مداومی است که در قرن اخیر برای تحقیق در بقایای آثار تمدن قدیم این سرزمین صورت گرفته و نتایج گرانبهایی از آن بدست آمده است. (دائره المعارف فارسی).