بیرق

[بَ / بِ رَ] (ترکی، اِ) علم. (برهان) (غیاث) (ناظم الاطباء) (منتهی الارب) (از آنندراج). لواء. درفش. اختر. رایت. (یادداشت مؤلف) :
بر سر بیرق به لاف پرچم گوید منم
طرهء خاتون صبح برتتق روزگار.
عماد غریری (حاشیهء فرهنگ اسدی نخجوانی).
بحکمتی که خلل اندرو نیابد راه
ز مهر و ماه گشادند زان میان بیرق.انوری.
بیرق سلطان عقل صورت طغرای تست
ابلق میدان چرخ زیر لگام تو باد.خاقانی.
از برای یک اسبه شاه فلک
بیرق شاهوار بندد صبح.خاقانی.
تف علم تو در دم صبح
بر بیرق سام سوخت پرچم.خاقانی.
حریر سرخ بیرقها گشاده
نیستانی بدآتش درفتاده.نظامی.
برآفاق بیرق برآورده سر
عقابان ترکش برآورده پر.خواجوی کرمانی.
- بیرق کشیدن؛ درفش افراشتن :
پروین ز حریر زرد و ازرق
برسنجق زر کشیده بیرق.نظامی.
|| علم افواج. (ناظم الاطباء). || علم دولتی که بر بالای عمارات دولتی نصب کنند. (ناظم الاطباء). بکار بردن بیرق بعنوان نشان و علامت در نزد بسیاری از ملل قدیم معمول و متداول بوده است. در مصر قدیم و آشور و در نزد یهودیان معمول بوده و در کتاب مقدس مکرر به بیرق اشاره شده است. یونانیان در اوائل قطعه ای زره را که بر سر نیزه ای نصب شده بعنوان بیرق بکار میبردند بعدها شهرهای یونانی هر یک بیرقی مخصوص بخود داشتند و در نزد رومیان نیز استعمال بیرق معمول بوده است. قسطنطنین پس از گرایش به مسیحیت بیرقی که نام عیسی بحروف یونانی بر روی پارچه ای از ابریشم ارغوانی داشت معمول ساخت. بیرقهای اولیهء اروپا جنبهء مذهبی داشت و قدیمترین آنها بیرق دانمارک میباشد. در قرون وسطی بیرقهای متعدد بکار میرفت. استعمال بیرق ملی از اواخر قرن 18م. معمول شد. در دورهء اسلامی اهمیت خاصی به بیرق داده میشد در زمان پیغمبر (ص) آنرا لواء و نیز رایه میگفتند. امویان بیرق سفید، عباسیان و شیعیان بیرق سبز بکار میبردند ایرانیان نیز در دوره های مختلف تاریخ خود بیرقهای مختلف با نقوش و اشکال گوناگون بکار برده اند درفش کاویان معروف است و در دورهء کورش بیرقی سفید با نقش عقاب زرین بکار میرفته است و دیگر پادشاهان قدیم ایران خورشید را بعنوان علامت روی درفش یا بیرق خود انتخاب میکردند و گاهی ماه زرین بر بالای درفش قرار میگرفته و قدیمترین آثار که در دست است به 1450 سال قبل از میلاد تعلق دارد. در ایران اسلامی اولین بیرقی که دارای نقش شیر و بر بالای آن ماهی زرین بود تعلق به سلطان مسعود غزنوی داشت و در عهد بعضی از سلاطین سلجوقی نیز بر بیرق نقش شیر دیده شده است. و علامت بیرق مغولها از دورهء الجایتو ببعد از یک قسمت مربع و حاشیه دار و یک قسمت اضافی و دو زبانه تشکیل شده و شیر آن که در قسمت مربع و حاشیه دار نقش شده در حال ایستاده است. بیرق آق قویونلوها، با علامت گوسفند و خورشید است. و از آن شاه طهماسب، خورشید بر پشت بره بود. از دورهء شاه عباس ببعد بیرق رسمی شیر و خورشید بود و بیرقهای نوک باریک با رنگهای مختلف و پارچه های قیمتی بوده است و روی این بیرقها را یا آیه ای از قرآن با شمشیر ذوالفقار علی (ع) یا شیری که خورشید طالع بر پشت دارد نقش میکردند. بیرق در زمان صفویه دوزبانه و نوک تیز بود با نقش ایستاده با دم علم کرده که خورشید طالع شیری سر آن در بالای در آسمان قرار دارد. بیرقهای نادرشاه و سلطنتی، از پارچه ای راه راه قرمز آبی و سفید و زرد بوده و بعضی گفته اند که نقش شیر و خورشید را هم داشته است.
بیرقهای دورهء قاجاریه: از زمان آغا محمدخان اطلاع دقیق در دست نیست اما در دورهء فتحعلیشاه همان شیر و خورشید دورهء صفویه بوده است و بعضی از آن مزین بنوارهای تافتهء سفید و ریشه های زرین با زمینه ای سرخ رنگ است که بر بالای آن پنجه ای است از نقره که معرف دست علی (ع) است و بیرقهای کوچک با زمینهء آبی و در بالای آن نیزهء زرین نصب شده معمول و متداول بوده است. بیرق ملی ایران بشکل مستطیلی است، از سه رنگ سبز و سفید و سرخ با علامت شیر و خورشید میباشد(1). موارد استفادهء از بیرق مختلف و متنوع است و برافراشتن بیرق تابع تشریفات و قراردادهای خاصی است. (از ایرانشهر ج2 ص950) (از دائره المعارف فارسی). و نیز رجوع به تاریخ تمدن جرجی زیدان ج1 ص133 و تاریخ ایران باستان ج3 ص2667 و 2663 و نشوءاللغه ص95 و کتاب النقض ص260 و تاریخچهء شیر خورشید کسروی شود. || درفش کوچک و چوبی که بنشانهء مقصد در میدان اسبدوانی نصب کنند معرب آن هم بیرق است. (از حاشیهء برهان چ معین). قصب در اسبدوانی، بیرق اول قصب السبق. (یادداشت مؤلف). || شقهء حریر رنگین که بر سر علم و نیزه و کلاه خود بندند. (برهان) (ناظم الاطباء). پارچه که بر سر علم بندند. || پردهء علم. (ناظم الاطباء). || نشان فوج و غیره که کوچک باشد. (غیاث).
- بیرق نور؛ روشنائی صبح کاذب. (ناظم الاطباء).
(1) - این نشانه ها مربوط به پرچم ملی ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی می باشد. بعد از سال 1357 پرچم ملی ایران به شکل زیر تغییر پیدا کرده است:
از سه رنگ سبز و سفید و سرخ تشکیل شده که در حاشیهء رنگ سفید آن 22 الله اکبر به علامت پیروزی انقلاب در 22 بهمن ماه و در وسط همین رنگ آرم مخصوص جمهوری اسلامی ایران قرار دارد.