بقا

[بَ] (ع اِمص) زیست و زندگانی. (ناظم الاطباء) (آنندراج) (از منتهی الارب) (فرهنگ نظام). ماندن در جهان. ضد فنا. (آنندراج). باقی ماندن. (ترجمان علامه جرجانی ص27) (زوزنی). بماندن. (مؤید الفضلاء). عمر و رجوع به بقاء شود :
در دار فنا اهل بقا خلق که دیده(1)ست
از اهل بقایی تو و در دار بقایی(2).منوچهری.
و پاک باد روحش در بقا و فنا. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص309).
هرچه بآغازی بوده شود
طمع مدار ای پسر اندر بقاش.ناصرخسرو.
گرچه ترا نیست علم و نیز بقا نیست
سوی من الفنجگاه علم و بقایی.
ناصرخسرو.
ترا خدای ز بهر بقا پدید آورد
ترا ز خاک و هوا و نبات و حیوان را.
ناصرخسرو.
تا جهانست بقا بادت مانند جهان
که بقای تو جهان را چو جهان اصل بقاست.
مسعودسعد.
ندید یارد دشمن سپاه او را روی
از آنکه بر وی کوته شود بقای دراز.
مسعودسعد.
این سال بقا بصد رساند [ چنار ]
و آن بیش سه چهار مه نماند [ بیدانجیر ].
خاقانی.
بقای شاه جهان باد تا دهد سایه
زمین بشکل صنوبر فلک بلون سداب.
خاقانی.
تو باقی بمان کز بقای تو هرگز
درین پیشه کس ناید او را برابر.خاقانی.
دوران بقا چو باد صحرا بگذشت
تلخی و خوشی و زشت و زیبا بگذشت.
گلستان.
ای دل ار عشرت امروز بفردا فکنی
مایهء نقد بقا را که ضمان خواهد شد.حافظ.
|| ثبات و پایداری و همیشگی. (ناظم الاطباء). همیشگی. (السامی فی الاسامی). زیستن و ماندن. (فرهنگ نظام). پاییدن. جاودانی. جاویدانی. ماندنی. پایندگی. فانی نشدن. بی مرگی. پا بستن. هستی مقابل فنا و نیستی. و رجوع به بقا و بقاء شود :
جهان جای بقا نیست به آسانی بگذار
به ایوان چه بری رنج و بکاخ و ستن آوند.
طیان.
زان ملک را نظام(3) و از این عهد را بقا
زان دوستان بفخر و از این دشمنان شمان.
عنصری.
شادی و بقا بادت زین بیش نگویم
کین قافیهء تنگ مرا نیک به پیخست.
عسجدی.
اگر آرزو در دنیا نیافریدی کس سوی غذا... و سوی جفت که درو بقای نسل است ننگریستی. (تاریخ بیهقی).
از عدل و صوابست بقا زاده و اینها
نه اهل بقااند که بر جور و خطااند.
ناصرخسرو.
دل او گر مربی گشت جان را
بیابد او بقای جاودان را.ناصرخسرو.
نام تو پاینده باد از آنکه نبشته ست
دست بقا بر نگین دولت نامت.مسعودسعد.
میدانست که ملاهی و پادشاهی ضد یکدیگرند و جمعیت هر دو بر بقا و دوام مقصور نیست. (ترجمهء تاریخ یمینی).
ما همه فانی و بقا بس تراست
ملک تعالی و تقدس تراست.نظامی.
مزاج اگرچه مستقیم بود اعتماد بقا را نشاید. (گلستان).
غرض نقشی است کز ما بازماند
که هستی را نمی بینم بقایی.(گلستان).
- با بقا؛ بادوام. باثبات.
- باغ بقا؛ باغ ابدی، سرمدی :
ز نه خراس برون شو بکوی هشت صفت
که هست حاصل این هشت، هشت باغ بقا.
خاقانی.
- بقا باد کسی را؛ فعل دعایی، بمعنی دوام عمر باد کسی را :
شادی و بقا بادت و زین بیش نگویم
کاین قافیهء تنگ مرا نیک به پیخست.
عسجدی.
خداوند عالم را بقا باد. (تاریخ بیهقی). بقاش باد با سلامت. (تاریخ بیهقی).
تا ابد بادت بقا کاعدات را
بستهء مرگ مفاجا دیده ام.خاقانی.
اگر جهان من از غم کهن شده ست رواست
جهان بمدح تو تازه کنم بقای تو باد.
خاقانی.
- بقا دادن؛ عمر دادن. زندگی دادن :
یارب هزار سال ملک را بقا دهی
در عز و در سلامت و در یمن و در یسار.
منوچهری.
- بقادار؛ دارای بقا و عمر دراز :
نام تو چو خضر است به هر جای رسیده
ارجو که چنان باشی تو نیز بقادار.فرخی.
- بقا کردن؛ دوام کردن. عمر کردن : پس یکی خروج کرد نام او شهربراز و ملک بگرفت اما بقایی نکرد. (فارسنامهء ابن البلخی ص24).
گو رمقی بیش نماند از ضعیف
چند کند صورت بیجان بقا.سعدی.
عارفان هرچه بقایی و ثباتی نکند
گر همه ملک جهان است بهیچش نخرند.
سعدی (طیبات).
- || باقی گذاردن :
اگر هلاک پسندی وگر بقا بکنی
بهر چه حکم کنی نافذ است فرمانت.
سعدی (طیبات).
- بقای عمر کسی بودن؛ دراز زندگانی بودن. زندگانی دراز و پایدار یافتن. سر زندگان بسلامت بودن (پس از مرگ کسی بنزدیکان درگذشته گویند تسلیت را) :
در بزرگی بقای عمر تو باد
تا جهان را همی بقا باشد.مسعودسعد.
- بقای نفس؛ جاودانی بودن آن پس از مرگ چنانکه بعضی از حکما برآنند. رجوع به حکمه الاشراق چ ایرانشناسی ص90 شود.
- بی بقا؛ بی دوام. بی ثبات.
- دار بقا یا کشور بقا؛ آخرت. (ناظم الاطباء). بمعنی عقبی است که آن جهان باشد. (از آنندراج). دارالبقا، سرای آخرت. آن جهان. دنیای دیگر. مقابل دار فنا، این جهان. رجوع به دارالبقا شود.
- دام بقائه؛ در اصطلاح نامه نگاری قدیم، بمعنی باقی باشی تو. و آنرا پس از عناوین مینوشتند.
- دور بقا؛ دوران زندگی :
صحبت یار عزیز حاصل دور بقاست
یکدمه دیدار دوست هر دو جهانش بهاست.
سعدی (بدایع).
- سرای بقا؛ دار بقا :
وین مرکب سرای بقا را برغم خصم
جل درکشیده پیش در او کشیده ام.خاقانی.
- ملک بقا؛ دار بقا. سرای بقا :
بگوش هوش من آمد ندای اهل بهشت
نصیب نفس من آمد نوید ملک بقا.خاقانی.
|| در اصطلاح صوفیان عبارت است از آنکه بعد از فنا از خود، خود را باقی بحق دیده و از حق بجهت دعوت از اسمای متفرقه که موجب تفرقه و کثرات است باسم کلی که مقتضی جمع الفرق است بجانب خلق بیاید و رهنمایی کند و روی بقا و راه بقا روی پیر و مرشد است که انسان کامل است و همیشه باقی بعشق است. (از کشاف اصطلاحات الفنون). و رجوع به تعریفات جرجانی و کلمهء فنا در همان متن شود. || در علم کلام، مذهب اکثر اشاعره و طایفه ای از معتزله آن است که بقاء صفتی است قائم بذات حق تعالی که بواسطهء آن صادق است بر او که او باقی است. و مذهب اکثر معتزله و امامیه و قاضی ابوبکر و امام الحرمین و فخرالدین رازی آن است که او باقی است بذات خود، نه بصفتی دیگر. حجت طایفهء اول آن است که بقا یا عبارت است از استمرار وجود چنانکه ما میگوئیم، یا از ترجیح وجود بر عدم در زمان ثانی چنانکه مذهب شماست، و بر هر دو تقدیر چیزی در حال حدوث ثابت نباشد، بلکه بعد از آن حاصل شود و این تغییر و تبدیل محال است که در ذات حادث باشد، چه ذات از آن جمله نیست که گوئیم پیشتر ذات نبود بعد از آن ذات شد. و ممتنع است که در عدم بقا باشد. چه محال است که عدم بقا، بقا شود. پس در صفتی باشد زاید بر ذات که آن بقاست. و این دلیل اگر مسلم دارند لازم آید که حدوث هر چیزی صفتی باشد وجودی، قایم زاید بر ذات حادث. و حجت طایفهء دوم آن است که اگر «کونه تعالی باقیا» بسبب بقاء باشد، لازم آید که واجب الوجود لذاته واجب بغیر بود. زیرا که بقا چون امری باشد ورای ذات بضرورت غیر ذات بود. (نفائس الفنون قسم اول ص111).
(1) - ن ل: ندیده است.
(2) - ن ل: فنایی.
(3) - ن ل: بقا.