بدیهه

[بَ هَ / هِ] (از ع، اِ) ناگاه و نااندیشیده گفتن چیزی و یا خواندن شعری. هر چیزی که بگویند و یا بکنند بدون تأمل و تفکر و بدون یادآوری و فی الفور. ناگاه. بخیال خود. زودانداز. (ناظم الاطباء). بدیهه. بدون اندیشه سخن گفتن یا شعر سرودن. نیندیشیده. (فرهنگ فارسی معین). در اصطلاح بلغاء آن است که منشی یا شاعر کلام را بی رویت و فکر انشاء کند و این را ارتجال نیز نامند. (از کشاف اصطلاحات الفنون). انشای شعری یا لطیفه ای بحسب مقتضای مقام بی فکر و تأمل. (از آنندراج). گفتن سخنی یا شعری یا لطیفه ای بحسب مقتضای مقام بی فکر و تأمل. (از آنندراج). گفتن سخنی یا شعری بی تهیه. چُست گویی. (یادداشت مؤلف) : صابی از بدیههء خاطر و عجالهء وقت این سه بیت بدو داد. (ترجمهء تاریخ یمینی چ سنگی ص 254).
با او به بدیهه خوش درآمد
چون یافت حریف خوش برآمد.نظامی.
|| شعر مرتجل. (یادداشت مؤلف). شعری که بی اندیشیدن گفته شود : و یکی بود از ندیمان این پادشاه (امیر محمد)... بگریست و پس بدیههء نیکو گفت. (تاریخ بیهقی). || (ق) ناگاه. (ناظم الاطباء). ناگاهان. (یادداشت مؤلف). حادثه و اتفاق ناگهانی. (ناظم الاطباء) :
بر تو چه بجز بدیهه مردن
بر من چه بجز درود و تکبیر.
سوزنی (از یادداشت مؤلف).
|| (اِ) آغاز : و الا جهانیان را مقرر است که بدیههء رای و اول فکرت شاهنشاه دنیا... راهبر روح قدس است. (کلیله و دمنه).
- بدیهه جواب؛ آن که بی اندیشیدن پاسخ گوید : اما عظیم داهی بود و دانا و حاذق و کافی رای و بدیهه جواب. (سندبادنامه ص308).
- بدیهه دُر باریدن؛ بی تأمل و اندیشیدن سخنی یا شعری گفتن. شعری مرتجل سرودن :
بدیهه همی بارم از خاطر این در
کزو سمعها بحر عمان نماید.خاقانی.
- بدیهه گفتن؛ ناگهان و بی اندیشه گفتن. (ناظم الاطباء) :
او نیز بدیهه ای روانه
گفتی به نشان آن نشانه.نظامی.
بر هر سخنی بخندهء خوش
می گفت بدیهه ای چو آتش.نظامی.
گاه از قصبت صحیفه شویم
گه با رطبت بدیهه گویم.نظامی.
- بربدیهه؛ بی اندیشه. برارتجال. و رجوع به مادهء بعد شود.