باستان شناسی

[شِ] (حامص مرکب)علم به آثار تاریخی. شناسایی عتیقات. علم به آثار عتیقه. اصطلاح فرهنگستان ایران در برابر آرکئولوژی(1).
- ادارهء کل باستانشناسی؛ در وزارت فرهنگ، اداره ای بنام ادارهء کل آثار عتیقات در زمان رضا شاه تأسیس گردید که هم اکنون بنام ادارهء کل باستانشناسی معروف است و وظیفهء آن حفظ و تعمیر آثار و ابنیهء تاریخی و کشف بقایای آثار اشیاء عتیقه و حفاری در نقاطی است که احتمال بازیافتن آثار تاریخی در آن نواحی باشد. علاوه بر حفظ ابنیهء تاریخی، آثار و ظروف و اشیائی را که در حفاریها یافته میشود در موزهء ایران باستان وابسته به ادارهء کل باستانشناسی حفاظت میکنند. این موزه در سال 1314 ه . ش. ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته و شامل اشیاء مربوط به تمدنهای بسیار قدیم ایران تا انتهای دورهء ساسانی و آثار اسلامی میباشد. همچنین دارای اطاق مخصوص سکه ها و مهرهای عتیقه و نمونه های قطعات سفالهای قدیمی نقاط مختلف ایران و کتابخانهء مخصوص است. قدیم ترین نمونه هایی که تاکنون در آنجا ضبط شده اشیائی است متعلق به تپهء سیلک کاشان که توسط هیئت علمی اعزامی موزهء لوور پاریس کشف شد و قسمتی از آنها مربوط به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد و قسمت دیگر متعلق به 2800 تا 1100 سال پیش از میلاد است. در سال 1307 ه . ش. در حدود تخت جمشید پروفسور هرتسفلد قطعات سفالهای منقوشی را مربوط به دورهء ما قبل تاریخ در آنجا به دست آورد. ظروف قیری متعددی که در شوش به دست آمده متعلق به دورانی در حدود 2300 سال قبل از میلاد است. در نتیجهء کاوشهای علمی که در سال 1310 ه . ش. از طرف هیئت علمی موزهء لوور در تپه گیان نزدیک نهاوند بعمل آمده اشیائی متعلق به 3500 سال قبل از میلاد کشف شده است. کاوشهای علمی که توسط هیئت علمی دانشگاه پنسیلوانیا در سال 1310 ه . ش. در تورنگ تپه و شاه تپه (در دشت گرگان) بعمل آمد اشیائی متعلق به 1500 سال قبل از میلاد را به دست داد. اشیاء متعلق به عهد هخامنشی که شامل کتیبه ها و سرستونها و مجسمه ها و مهرهای متعدد است بدقت در این موزه نگهداری میشود. آثار متعلق به عصر اسلامی بیشتر توسط هیئت اعزامی موزه متروپولیتن نیویورک در نیشابور بین سالهای 1315 تا 1318 ه . ق. به دست آمده است. علاوه بر این بعض گچ بریها و محرابهای مساجد و کنده کاریهای روی چوب متعلق بدوران اسلامی را در موزه نگهداری میکنند. یکی از قسمتهای جالب موزهء ایران باستان تالار اردبیل است . شاه عباس قسمتی از اموال خود را با مجموعهء مفصلی از ظروف چینی بر آستانهء جد خود شیخ صفی الدین در اردبیل وقف کرده بود که در موارد اطعام بکار میرفت. قسمت اعظم کتابهای تاریخی که در اردبیل بود فعلا در موزهء ارمیتاژ لنین گراد نگهداری میشود و مجموعهء چینی های مذکور شامل یکهزار و دویست و بیست و یک عدد ظروف مختلف بود و آنها را در عمارت مخصوصی بنام چینی خانه که برای این ظروف در آستانهء اردبیل ساخته بودند نگهداری میکردند. در سال 1314 ه . ش.، آنچه از دستبرد زمانه و حملات و غارتها باقی مانده بود یکجا از اردبیل به موزهء ایران باستان انتقال یافت و در تالار مخصوص نگهداری شد. بر روی تمام این ظروف جملهء زیر بصورت مهر چهار گوشی حک شده است: «وقف بر آستانهء شاه صفی نمود بندهء شاه ولایت عباس». علاوه بر اشیاء فوق، مجموعهء معتبری از سکه های دورانهای مختلف تاریخی ایران در موزهء ایران باستان وجود دارد. ادارهء باستانشناسی در شهرستانهای عمده نیز شعباتی دارد که آثار تاریخی آن نواحی را حفظ میکنند، از آنجمله است ادارهء باستانشناسی اصفهان که بیشتر ابنیهء عهد صفوی را از دستبرد و ویرانی نگاهداشته است و باستانشناسی فارس که تخت جمشید و پازارگاد و سایر اماکن تاریخی و ابنیهء آن حدود را نگهداری میکند. در آذربایجان نیز ادارهء باستانشناسی تأسیس یافته است. باستانشناسی خراسان ابنیهء آستانهء حضرت رضا (ع) و آثار متعلق به آن را محفوظ میدارد. برای اطلاع بیشتر از وظایف ادارهء باستانشناسی و موزهء ایران باستان، رجوع به راهنمای موزهء ایران باستان چ 1336 شود.
(1) - Archeologie.