بازی

(اِ) هر کار که مایهء سرگرمی باشد. رفتار کودکانه و غیر جدی برای سرگرمی. کار تفریحی. لَعب. (حاشیهء برهان قاطع). لهو :
سر شهریاران به رزم اندر است
ترا دل به بازی و بزم اندر است.فردوسی.
پس بازی گوی شد خسرو
بر یکی تازی اسب کُه پیکر.
فرخی (دیوان چ دبیرسیاقی ص 125).
جهان را نه بر بیهده کرده اند
ترا نز پی بازی آورده اند.اسدی.
ای بر ره بازی اوفتاده بس
یک ره برهی ازین ره بازی.ناصرخسرو.
این جهان را بجز از خوابی و بازی مشمر
گر مقری بخدا و برسول و به کتیب.
ناصرخسرو.
جهان بر چشم دانا هست بازی
نباشد هیچ بازی را درازی.(ویس و رامین).
به چشم او ننماید به حرب جز بازی
نبرد و کوشش و پیکار رستم رویین.
سوزنی.
سخای حاتم پیش سخای تو زفتی است
نبرد رستم پیش نبرد تو بازی.سوزنی
چو در بازی شدند آن لعبتان باز
زمانه کرد لعبت بازی آغاز.نظامی.
بازی خود دیدی ای شطرنج باز
بازی خصمت ببین پهن و دراز.مولوی.
هر بازیی از جدی بیرون آمده است.
(بهاءالدین ولد).
اگر مرد لهو است و بازی و لاغ
قویتر شود دیوش اندر دماغ.
سعدی (بوستان).
بسا اهل دولت ببازی نشست
که دولت ببازی برفتش ز دست.
سعدی (بوستان).
چون پیر شدی ز کودکی دست بدار
بازی و ظرافت بجوانان بگذار.
سعدی (گلستان).
نخندد طبع طفلان جز به بازی.جامی.
احوال زمانه گوشه گیران دانند
بازی بکنار عرصه بهتر پیداست.
واعظ قزوینی.
ریخت چون دندان، امید زندگی بی حاصل است
مهره چون برچیده شد بازی به آخر میرسد.
صائب.
|| مزاح. خوش طبعی. طیبت. مفاکهت. (زمخشری). هزل. (منتهی الارب). شوخ طبعی :
خورد سیلی، زند بسیار طنبور
دهد تیزی به بازی همچو تندور.طیان.
به بازی و خنده گرفتن نشست
شخ گاو و دنبال کرگی به دست.فردوسی.
هیچکس چیزی اظهار نکند از بازی و رامش تا ما بگذاریم چنانکه یک آواز شنوده نیاید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص292). زنی بود دیوانه که زنان وی را طلب کردندی و با او مزاح و بازی کردندی و از سخن او خندیدندی. (نوروزنامهء منسوب به خیام). از نماز فارغ گشت پیش پیغامبر شد وی را دید که مسواک کرد و عظیم بقوت بود، شاد گشت. ببازی عایشه را گفت پیغامبر بهتر گشت نوبت دیگر حجره است. (مجمل التواریخ و القصص).
|| سهل انگاشتن. بشوخی گرفتن :
کسی کو بود شهریار زمین
نه بازیست با او سگالید کین.فردوسی.
همی تاخت یکسان چو روز شکار
ببازی همی آمدش کارزار.فردوسی.
نه دهقان نه ترک و نه تازی بود
سخنها بکردار بازی بود.فردوسی.
نگر تا این سخن بازی نداری
که بازی نیست با شیر شکاری.
(ویس و رامین).
چند گویی که از تو بر گردم
با همه بازیست با جان هم.سنائی.
جهان عشق است و دیگر زرق سازی
همه بازیست الا عشقبازی.نظامی.
کار من و تو بدین درازی
کوتاه کنم که نیست بازی.نظامی.
ببازی نگفت این سخن بایزید
که از منکر ایمن ترم کز مرید.
سعدی (بوستان).
این وجد و سماع ما مجازی نبود
وین رقص که میکنیم بازی نبود
با بیخبران بگوی کای بیخردان
بیهوده سخن به این درازی نبود.
شیخ علاءالدولهء سمنانی.
دو جهانی بدین صغیری تو
تا تو را مختصر نگیری تو
این چنین آلتی ببازی نیست
وین چنین حالتی مجازی نیست.اوحدی.
انکار خدا مکن که بازی نبود
کس را ز خدای بی نیازی نبود.
آصف ابراهیمی کرمانی.
|| عبث. بیهوده :
تو آن را جز از باد و بازی مدان
گزاف جهان بین و رازی مدان.فردوسی.
نگر تا نداری ببازی جهان
نه برگردی از نیک پی همرهان.فردوسی.
بچشم اندرت چندان جفت گشتند
تفکر کن که کاری نیست بازی.ناصرخسرو.
ببازی مده عمر باقی بباد
که مانده شود هر که خیره دود.
ناصرخسرو (دیوان، چ تقوی ص114).
روزگار و چرخ و انجم سر بسر بازیستی
گرنه این روز دراز دهر را فرداستی.
ناصرخسرو.
مرا جان درافکند در جام عشقت
گمان برد کاین عشق کاری است بازی.
خاقانی.
من این گفتم و رفتم و قصه ماند
ببازی نمی باید این قصه خواند.نظامی.
ملک بدولت نه مجازی دهند
دولت کس را نه به بازی دهند.نظامی.
|| فسوس. دغا. فریب. (ناظم الاطباء) (غیاث اللغات) (آنندراج) (حاشیهء برهان قاطع) :
جهانا همانا فسوسی و بازی
که بر کس نپایی و با کس نسازی.
مصعبی (از تاریخ بیهقی چ ادیب ص384).
مهر مفکن بر این سرای سپنج
کاین جهان پاک بازی و نیرنج.رودکی.
بکردارهای تو چون بنگرم
فسوس است و بازی نماید برم.فردوسی.
سوار جهان پوردستان سام
ببازی سراندر نیارد بدام.فردوسی.
هوشیار باش [ امیر یوسف ] تا بار دیگر سهوی چنین نیفتد که با محمود چنین بازیها نرود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص254). با چون محمود مرد چنین بازی کی رود. (تاریخ بیهقی ص685).
چه باشد بازی آن باشد که ناید هیچ حاصل زو
تو پس پورا بروز و شب پس بازی چه واتازی.
ناصرخسرو.
چو عاشق ترک شد معشوق تازی
چنین پیوند را خوانند بازی.
اوحدی (از ده نامه).
|| رفتار. شیوه. دَیْدَن. (منتهی الارب) :
گر این نغز بازی بجای آورند
پسندیده و دل زدای آورند.فردوسی.
بکندش یکی گور و کردش بخاک
جهان را ازین بازی آنگه چه باک.فردوسی.
خدمتکاران... همان بازی ها که در روزگار امیر ماضی میکردند، کردن گیرند. (تاریخ بیهقی).
این بلعجبیست خوش کجا نجهد
از بازی او مگر که نظاری.ناصرخسرو.
ورزش عشق بتان چو پردهء غیب است
هر دم ازو بازی دگر بدر آید.خاقانی.
گر چه هر دو بر سر یک بازیند
لیک با هم مروزی و رازیند.مولوی.
|| امر مهم. کار. عمل :
به روزی که رای شکار آیدت
چو گیرنده بازان بکار آیدت
دو بازی بهم برنباید زدن
می و بزم و نخجیر و بیرون شدن.فردوسی.
بخوبی همی بازی آمد بجای
به بخت بلند جهان کدخدای.فردوسی.
|| به مجاز، پیش آمد روزگار. واقعهء اتفاقی. حادثه : چنین باز گشتم بازیهای بزرگ پیش آمد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص471).
حسابی برگرفت از روی تدبیر
نبود آگه ز بازیهای تقدیر.نظامی.
چو بر خواندم دعای دولت شاه
زبازیهای چرخش کردم آگاه.نظامی.
چو هندو جواب سکندر شنید
بشب بازی دیگر آمد پدید.نظامی.
- بازی نمودن؛ پیش آوردن حادثه و واقعه و امثال آن :
نگه کن که مرسام را روزگار
چه بازی نمود ای پسر گوش دار.فردوسی.
|| تآتر. نمایش. انجام نمایش و بازیهای ورزشی و خارق العاده مثل رسن بازی و طناب بازی. شعبده :
ببازیگری ماند این چرخ مست
که بازی بر آرد بهفتاد دست
زمانی بباد و زمانی بمیغ
زمانی بخنجر زمانی به تیغ.فردوسی.
گاهش اندر شیب تازم گاه تازم برفراز
چون کسی کو گاه بازی برنشیند بر رسن.
منوچهری.
بر آن فرضه بی آنکه اندیشه کرد
رسن بازی هندوان پیشه کرد.نظامی.
|| شیطنت. نیرنگ :
بدین چربی زبانی کرده در کار
نئی از بازی شیرین خبردار.
نظامی (الحاقی).
|| معاشقه :
چودوری چند رفت از عیش سازی
پدید آمد نشان بوس و بازی.نظامی.
|| رقص. || قمار. || گوی کوچک. (ناظم الاطباء). || لُعبَت. (زمخشری).
- آخوندبازی.؛
- ببازی گرفتن امری را؛ بهیچ نشمردن. اهمیت ندادن :
این دم شیر است به بازی مگیر.؟
- ببازی گرفتن کسی را؛ او را شریک و انباز خود کردن در کاری.
- تیغ بازی:زره پوشم ار تیغ بازی کنی.نظامی.
- راست بازی:نداریم بر پردهء کج بسیچ
بجز راست بازی ندانیم هیچ.نظامی.
- شاهدبازی:نام سعدی همه جا رفت بشاهدبازی
وین نه عیبی است که در مذهب ما تحسین است.
سعدی (بدایع).
- شب بازی:چنان بود شب بازی روزگار
که شه را دگرگون شد آموزگار.نظامی.
- شمشیربازی:در آمد به شمشیربازی چو برق.نظامی.
- طبل بازی:تبیره زنان طبل بازی کنند
ببانگ دهل زخمه سازی کنند.نظامی.
- عشق بازی:عشقبازی چیست سر درپای جانان باختن
با سر اندر کوی جانان عشق نتوان باختن.
سعدی (بدایع).
- گشادبازی.؛
- مهره بازی:به ماری چو من مهره بازی مکن.نظامی.
- نیزه بازی:در آن معرکه نیزه بازی گرفت.نظامی.
دربارهء سایر ترکیبات رجوع به باز شود.
-امثال: بازی اشکنک دارد سر شکستنک دارد.
بازی بازی آخرش جدی میشود.
بازی بازی با ریش بابا هم بازی.
بازی از نظر اجتماعی: بازی یکی از صور تفریح است که تنها به انسان اختصاص ندارد بلکه در زندگی حیوانات نیز بازی بطور آشکار دیده میشود. ولی البته از نظر شکل تفریح و مقدار وقتی که صرف آن میشود اجتماعات و تمدنهای مختلف با هم تفاوت دارند. در گذشته تفریح با مذهب آمیخته بوده است، بمناسبت جشن های مذهبی بود که مسابقات و بازیها با رقص و سرودخوانی هائی ترتیب داده میشد، مثلا هنگام تولد، هنگام بلوغ. بازی در زندگی اجتماعی مردم ابتدائی نهایت اهمیت را داشت، خرمن چینی، شکار، مجالس برای جشن های مذهبی و تفریحات و غیر آن از این گونه است. اما تفریحات بصورت منظم و استفاده با نقشه در زمان فراغت اختصاص بطبقات بالای اجتماع داشت. در رم، مصر و یونان بازیهای پهلوانی، نمایش، خطابه خوانی و موسیقی بطبقات ممتاز اختصاص میداشت، گاه گاه طبقات دیگر نیز از این تفریحات استفاده میکردند. در قرون وسطی باز هم مختص بطبقات اشراف و نجیب زادگان بود و بیشتر مردم از مراسم مذهبی فرصتی برای تفریح به دست می آوردند. این امر هنوز در بسیاری از جوامع ابتدائی بهمان صورت ادامه دارد. بعد از انقلاب صنعتی و ظهور دمکراسی، تفریح عمومیت یافت و جزئی از زندگی عامهء مردم را تشکیل داد و عوامل عمدهء آن این دوامر بود: 1 - پیشرفت اصل تساوی. 2 - تقلیل ساعات کار. در سال 1840 م. ساعات کار در امریکا 84 ساعت در هفته بود، در حالیکه در 1930 م. پنجاه ساعت و در حال حاضر به چهل ساعت رسیده است، پس وجود فراغت اجازهء تفریح و صرف اوقات آسایش بیشتر را ببازی و سایر وسایل تفریح داد. و این امر سبب شده است که تفریحات تجارتی که مبنی بر حالت انفعالی و تأثرپذیری است مانند تلویزیون و سینما با ظهور تفریحات ماشینی، اتومبیل سواری و رادیو، عمومیت و قوت پیدا کرده است. چرا بشر بازی و تفریح میکند؟ در تمام تمدن ها تفریحات بصورت کارناوال(1) و رقص(2) دیده میشود. دربارهء تفریح و نقش آن نظریات گوناگونی است. جمعی مانند دورکیم(3) و هاریسون(4) میگویند منشأ حیات تفریحی مذهب است و بازی و هنر از مذهب نشأت گرفته است. نظر دوم نظر بعضی از علمای اجتماعی است که میگویند شباهت و قرابتی بین بازی و مذهب است ولی بازی وسیله ای است برای تقویت روابط اجتماعی. حکیم انگلیسی هربرت اسپنسر(5) میگوید: بازی وسیله ای است برای مصرف انرژی های انباشتهء اضافی. بعضی از روانشناسان اجتماعی معتقدند که یکی از عللی که مردم کشورهای دیکتاتوری طالب جنگند و جنگ را میپذیرند این است که در این کشورها زندگی یکنواخت و سرد و خشک است، جنگ اجازه میدهد که انرژیهای انباشته و متراکم بطریقی مصرف شود. مردمی که به زندگی سرد و سخت و قیود و مقررات شدید معتاد شده اند در جنگ تنوعی میجویند. نظریهء دیگری در میان روانشناسان هست و آن اینست که بازی وسیله ای است برای تنوع زندگی، رهایی از خستگی و بعقیدهء بعضی دیگر وسیله ای است برای کسب لذت فردی. در عین حال دربازی و تفریح است که شخص قواعد اجتماعی را می آموزد و عادت به نظم میکند، بچه ها در سنین پایین اشتیاق دارند که مقررات بازی را رعایت کنند. این نظر از دو روانشناس و جامعه شناس امریکایی است بنام «سامر»(6) و «کلر»(7). دانشمند دیگری که دربارهء بازی تحقیق کرده است، کارل گروس(8)میباشد. کارل گروس میگوید: «بازی وظیفه ای انجام میدهد و آن اینست که کودک را برای زندگی بزرگسالی آماده میکند. بازی بچه گربه از این قبیل است...». از راه بازی حس مراعات نظم آموخته میشود و حس رفاقت بوسیلهء بازی پرورده میگردد. نظریهء دیگر، نظریهء غریزی است. ویلیام جیمز معتقد بغریزهء بازی است. دیگری گوید: میل بازی ناشی از غریزهء نزاع و زورآزمایی است. استانلی هال(9) انگلیسی میگوید که بازی نوعی یادآوری و بازسازی آزمایشهای کهنهء نژاد انسانی است. اگر بچه سنگ می اندازد یادگار بازمانده ای است از زمانی که بشر اولی سنگ پرت میکرده است و این در ضمیر نابخود(10)انسان مانده است. دانشمند دیگری همین نظریه را دربارهء روانشناسی انسان داده است که در درون مغز قالبهایی از بازماندهء انسان نخستین هست و خرافات و اعتقادات غیرعقلانی که ما داریم وابسته بدان است. ایزاک توماس جامعه شناس امریکائی معتقد است که انسان چهار خواست اساسی دارد، یکی از آنها رهایی از یکنواختی و شوق آزمایشهای نو میباشد.... نظریهء دیگر از ارسطوست و بنام تهذیب یا تصفیه(11) خوانده میشود. بعقیدهء ارسطو، وقتی ما به نمایش غم انگیز(12) میرویم این نمایش ما را بغمهای دیگران میگریاند و از غم های خود رهائی می بخشد. این نظریه را دیگری به این صورت بیان کرده است که: بازی رهایی از هیجانات گران و رهایی از واقعیات تلخ زندگانی است. آدلر(13) یکی از شاگردان زیگموند فروید نظریهء تازه ای آورده است: تکیهء کلام وی بر عقدهء حقارت(14) است. فروید بیشتر غریزهء جنسی را مورد توجه قرار میداد و میگفت «من» ما در مقابل غریزه ضعیف است. اساس نظریهء آدلر، شخصیت(15) است. بعقیدهء آدلر بازی وسیله ای است برای فراموش کردن و جبران نقص جسمی و کمبود معنوی. اشخاص زشت اغلب بذله گویی تمام دارند. تعریف دیگری که از بازی میتوان کرد، اینست که بازی در حقیقت انجام دادن کاری است، منتها بدون دریافت مزد و یا انتظار نتیجه. در سنین مختلف انواع بازی تفاوت میکند، دردوران کودکی بازیها بیشتر انفرادی است. در سنین جوانی بازیها از حالت انفرادی خارج میشود و جنبهء اجتماعی بخود میگیرد و معمو بصورت انواع ورزشها نمود میکند. در سنین پیری بعض مشغولیات از قبیل کشاورزی، یا توجه به بعض هنرها و حتی جمع آوری کلکسیون ها را میتوان نوعی از بازی دانست.
بازیهای تاریخی: بازیهای بزرگ قدیم یونان (که در تاریخ معروف است): مردم یونان به افتخار بعضی از خداوندان خود جشنهای باشکوه ورزشی میگرفتند که بازیهای بزرگ نام داشت و اهل کلیهء بلاد در آن حاضر میشدند و معروفترین آن جشنهای نِمَه(16) بنام زئوس و جشنهای «تنگه» بنام پوزوئیدن و جشنهای «پی ته»(17) بنام آپولون و جشنهای المپی(18) بنام زئوس بود. بازیهای اخیر از همه مجلل تر بود که هر چهار سال یکبار تجدید میشد و فاصلهء هر دو جشن یک المپیاد نام داشت. مردم یونان المپیاد سال 776 ق.م را مبدء قرار داده سنوات خود را از آن رو میشمردند، در ایام المپی جنگ در سرتاسر یونان موقوف میگردید، طولی نمیکشید که چندین هزار نفر یونانی در شهر مقدس المپی جمع می آمدند. این جشن پنج روز طول میکشید. روز اول مخصوص مراسم مذهبی بود. روز دوم از طلوع آفتاب به بانگ کوس و کرنا خبر میکردند که عنقریب بازی به میان می آید. بازی میدانی داشت و پلکان اطراف آن عده ای را بیش از چهل هزار نفر جا میداد. مسابقه با دو افتتاح میشد و سرعت و طول مدت را در نظر میگرفت. بعد نوبت به کشتی میرسید و آن کس میبرد که حریف را سه بار به زمین بزند و کتفینش را به خاک بیاورد. آنگاه مشت زنها که دست را با بسته های سرب گرفته میپیچیدند به میدان آمده ضربتهای سخت بهم میزدند تا یکی به عجز خود اقرار کند. سپس مسابقه ای در میگرفت که مخلوطی از کشتی و مشت بود. مبارزین این میدان به هر وسیله دست میزدند تا بلکه پشت حریف را به خاک بیاورند، مثلا انگشت را پیچ میدادند و گلو را میفشردند. از آنجا به میدان دیگری رفته و در آنجا دو مسابقه بعمل می آوردند، یکی اسب دوانی (که شبیه به مسابقه های امروزی بود)، و دیگری عرّاده دوانی. به عرّاده ها چهار اسب می بستند. از آن پس باز به میدان ورزش برگشته بازیهای پنجگانهء (جست و خیز، خشت پرانی، زوبین پرانی، دو و کشتی) را در آنجا صورت میدادند. در آخرین مسابقه سلاح بکار برده خودی بر سر و سپری در بازو داشتند. جشن به توزیع جوائز ختم میشد. کسانی که در بازی برده بودند، تاجی از زیتون وحشی میگرفتند، جمعیت با شوق و شور تمام بر ایشان درود میفرستاد و چون به شهر خود مراجعت میکردند، آنان را محترم میداشتند، برای یک یونانی هیچ ذکری جمیل تر از آن نبود که در بازیهای المپی برده باشد. رجوع شود به تاریخ ملل شرق و یونان البرماله، ص200 ببعد. در روم نیز جشن ها و بازیهایی وجود داشت که بیشتر در نمایشگاه و سیرک و میدانهای بزرگ صورت میگرفت و امپراطوران خود را مکلف میدانستند در مجالس حضور یابند، برای تفصیل بازیها رجوع شود به تاریخ رم تألیف آلبرماله، ص269 ببعد. بازیهایی که در میان یونانیان و رومیان مرسوم بود در میان عبرانیان ناروا حساب میشد، چنانکه جاسون چون خواست که در ورزش خانه رود او را کافر و ملعون خطاب نمودند... نقش بعضی از بازیها بر آثار قدیم مصر دیده شده است که شبیه به بعضی از بازیهای حالیه میباشد و دور نیست که عبرانیان بدین گونه بازیها راغب بوده اند. (قاموس کتاب مقدس). بازیهای پی تیا در محل دلفی بیادگار غلبهء آپولو (رجوع باین اسم شود) بر «پی تُن» انجام میگرفت. پی تُن ماری عظیم بود که صد سر و صد دهان داشت و از دهانهای او شرارهء آتش می جست و در نزدیکی دلفی جای داشت. آپولو این مار را با تیری هلاک ساخت و از آن پس یونانیان بافتخار وی نخست هر نه سال یکبار و پس از چندی چهار سال یکبار بازیهائی ترتیب دادند. بازیهای مزبور در آغاز امر صورت مجادله ای شاعرانه داشت. ولی کم کم نوازندگان نی بدان راه یافتند و بالاخره بصورت بازیهای اُلمپیا وایستمیا (رجوع باین دو اسم شود) درآمد. (فوستل دو کولانژ، تمدن قدیم). بازیهای نمه: روزی پسر پادشاه شهر نمه (رجوع باین اسم شود) را ماری هلاک ساخت و برای رفع غم و اندوه پادشاه بازیهائی ترتیب دادند که به بازیهای نمه معروف شد. پس از جنگ ایران و یونان بازیهای نمه صورت دیگر یافت و از آن پس بیاد یونانیانی که در راه وطن به هلاکت رسیده بودند سه یا پنج سال یکبار انجام میگرفت. اعمال و جزئیات آن ببازیهای اُلمپیا و ایستمیا شبیه بود. (فوستل دوکلانژ، تمدن قدیم). بازیهای ایستمیا(19): بازیهائی شبیه بازیهای المپیا بود که در تنگهء گُرَنْتوس (رجوع باین اسم شود) سه یا چهار یا پنجسال یکبار بافتخار نپتونوس انجام می گرفت. (فوستل دو کلانژ، تمدن قدیم).
(1) - Carnavale.
(2) - Dance.
(3) - emile Durkheim.
(4) - Harison.
(5) - Herbert Spencer.
(6) - Summer.
(7) - Keller.
(8) - K. Groos.
(9) - Stanley Hall.
(10) - Inconscience.
(11) - Catharzis.
(12) - Tragedie.
(13) - Adler.
(14) - Complexe d' Inferiorite.
(15) - Personalite.
(16) - Jeux Nemeens.
(17) - Jeux Pythiques.
(18) - Jeux Olympiques.
(19) - Jeux isthmiques.