بار
(اِ) پشته ٔ قماش و خروار و آنچه بر پشت توان برداشت. (برهان ). پشتواره است و آن پشته ها باشد کوچک از هیزم و علف و غیره که بر پشت بندند. کاره. (برهان : کاره ).حمل و بسته و هر چیز که برای حمل کردن فراهم کنند. (ناظم الاطباء). چیزی که بر سر و پشت و مرکب بردارند.(رشیدی ). مجموعه ٔ دو لنگه یعنی دو عدل که بر ستور حمل کنند. باری که بر سر و پشت و مانند آن گذارند و با لفظ کشیدن و برداشتن و برتافتن و گرفتن مستعمل است. (آنندراج ). پشته ٔ خروار. (غیاث ). باری که به پشت وغیره بردارند. بسته ٔ قماش. (سروری ). بمعنی حمل یعنی محمول انسان یا حیوان. (شعوری ج 1 ورق 160). آنچه بر پشت ستور یا آدمی نهند بردن را. حَمْل. (ترجمان القرآن ). بُنه :
گُسی کرد [ رستم ] بار و بیاراست کار
چنان چون بود درخور کارزار...
بشد با بنه اشکش تیزهوش
که دارد سپه را بهر جای گوش.
فردوسی.
هم آنگه سوی کاروان شد بدشت
شتر خواست تا پیش او بر گذشت
گزین کرد از آن اشتران سه هزار
بدان تا بنه برنهادند بار.
فردوسی.
که گر خر نیاید بنزدیک بار
تو بار گران سوی پشت خر آر.
فردوسی.
زمانه حامل هجر است و لابد
نهد یک روز بار خویش حامل.
منوچهری.
شب تار و بیابان دور و منزل
خوشا آنکس که بارش کمترک بی.
باباطاهر.
نیست خبر سَرْت را هنوز کنون باش
چون نسپرده ست پای تو خر با بار.
ناصرخسرو.
چون شترمرغ نه چو مردم حر
بار را مرغ و خایه را اشتر.
سنایی.
هستم از استمالت دوران
چون شترمرغ عاجز و حیران
نیستم اندر این سرای مجاز
طاقت بار و قوت پرواز.
سنایی.
از هر خری تو خرتری و من اگر ترا
چون خر ببار درنکشم از تو خرترم.
سوزنی.
جداگانه از بهر سالارشان
بسی نقد بنهاد در بارشان.
نظامی.
چند دیناری بحضرت خواجه آورد و نیازمندی بسیار کرد خواجه فرمودند که ازین عدلی بوی بار می آید صورت حال را بازنما آن سوار گفت که سه ماه است که هفت شتر من غایب شده است. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 127). || غله و جز آن. آنچه در دیگ ریزند از حبوب و بُقول و گوشت و جز آن پختن را. مظروف دیگی. مظروف ظرفی. هر چیز که آنرا خورند. (برهان ). قوت و خوراک هرچه باشد. (ناظم الاطباء). خوردنی. محصول و بَرِ زمین یا درخت. تره بار. خشکبار.خشکه بار. خواربار. سربار: و کار بر شهر تنگ شده بودچه ارتفاعات نواحی به سلطانیان برمی داشتند یک من بار در شهر نمی شایست بردن. (راحة الصدور راوندی ). و محافظت بجائی رسید که هیچ متصرف را مجال تصرف در یک من بار و یک حبه زر نماند. (تجارب السلف هندوشاه ).
- امثال :
از این هم بار مابار نمی شود ؛ این هم کفایت نکند.
بار افزونتر کشد چون مست باشد اشتری
جز بدین مستی کجا یارم کشیدن بار غم...
ادیب نیشابوری (از امثال و حکم دهخدا).
بار ببارخانه گرانتر است ؛ غالباً محصول معدن یا کارخانه در خارج کارخانه و معدن ارزانتر باشد. (امثال و حکم دهخدا).
بار بر خر نهادن ؛ رخت بربستن. مردن. (امثال و حکم دهخدا) :
بگوش اندر همی گویدْت گیتی بار بر خر نه
تو گوش دل نهادستی بدستان نهاوندی.
ناصرخسرو.
برنه بخرْت بار که وقت آمده ست
دل در سرای و جای سپنجی منه.
ناصرخسرو.
واکنون کافتاد خرت مردوار
چون ننهی بر خر خود بار خویش ؟
ناصرخسرو.
بار دجال وشان بر خر نه
به بیابان عدم سر درده.
جامی (از امثال و حکم دهخدا).
بار بر گاو و ناله بر گردون ؛ زحمت و رنج کار گروهی راباشد، تظاهر بکار و کوشش گروهی دیگر را. (امثال و حکم دهخدا).
بارت چو آرد شد بآسیا چه مانی :
سپهر از کجرویها توتیا کرد استخوانم را
چو بارم آرد شد دیگر چرا در آسیا مانم ؟
صائب (از امثال و حکم دهخدا).
بار را مرغ و خایه را اشتر
(چون شترمرغ نه چون مردم حر...).
سنایی (از امثال و حکم دهخدا) _(: k05l)_
بار رفتن بر اشتر است ولیک
ناله ٔ بیهده درای کند.
سنایی (از امثال و حکم دهخدا).
بار سبک زود بمنزل میرسد. (امثال و حکم دهخدا).
بارش را بار کردن ؛ از راهی غالباً نامشروع غنی شدن. (امثال و حکم دهخدا).
بارش کردن ؛ بکنایه ، سقط و دشنام گفتن. با لاغ و مزاح گفتنیها را گفتن. (امثال و حکم دهخدا).
بار کج بمنزل نمیرسد.(امثال و حکم دهخدا).
چیزی بارش نیست ؛ کنایه از اینکه معلومات و لیاقتی ندارد.
که بار محنت خود به که بار منت خلق
(بنان خشک قناعت کنیم و جامه ٔ دلق...).
سعدی (از امثال وحکم دهخدا).
- بابار ؛دارای بار. باردار :
نیست خبر سَرْت را هنوز کنون باش
چون نسپرده ست پای تو خر بابار.
ناصرخسرو.
رجوع به «بار» شود.
- بار استر ؛ بار خر واستر. وِقْر. (منتهی الارب ).
- باربار ؛ بارهای بسیار. حملهای عدیده.
- بار بیشتر در جای کردن ؛ درین مورد تاریخ بیهقی کنایه از شراب بسیار خوردن آورده است : خوارزمشاه بخندید، گفت : سالار دوش بار بیشتر در جای کرده است. (تاریخ بیهقی ).
- بی بار ؛ بدون بار. ستوری که باربر پشت نداشته باشد. بمجاز، آنکه سختی و مشقت نکشد.
- پربار ؛ آنکه یا آنچه بار بسیار دارد.
- پیلبار ؛ بار پیل. پیل وار.
- تای بار ؛ نیمه ٔ خروار یعنی یک لنگه بار. (برهان : بار).
- چیزی در بار داشتن ؛ چیزی فهمیدن : چیزی در بار ندارد.
- خرکی بار کردن ؛ بسیار خوردن.
- سبکبار ؛ چارپائی که بارش اندک باشد.
- سربار ؛ بار اضافه بر ظرفیت :
اگر باری ز دوشم برنداری
چرا باری بسربارم گذاری ؟
ناصرخسرو.
وجود خسته ٔ من زیر بار جور فلک
جفای یار بسربار برنمیگیرد.
سعدی (بدایع).
- شتربار ؛ اشتربار. بار شتر. وسق [ وِ / وَ ]. (منتهی الارب ) :
زر وزیور آرند خروارها
ز سیفور و اطلس شتربارها.
نظامی.
نورد ملوکانه بیش از شمار
شتربار زرینه بیش از هزار.
نظامی.
ده شتربار از آن بحضرت شاه
ارمغانی روانه کرد براه.
نظامی.
- عدل بار ؛ لنگه بار. باری که بر پشت چهارپا نهند.
- کم بار ؛ صفت چارپایی که بارش اندک باشد. سبکبار.
- کوله بار ؛ پشتاره. پشتواره (بار پشت ). مقدار باری که به پشت گیرند یا نهند.
- گرانبار ؛ سنگین بار :
سپاه از غنیمت گرانبار دید.
نظامی.
چه نیکو زده ست این مثل پیر ده
ستور لگدزن گرانبار به.
سعدی (بوستان ).
- یکبار ؛ دو عدل. دو لنگه : یکبار هندوانه. یکبار کاه.
|| مجازاً،مسئولیت. تکلیف. دین :
بار ولایت بنه از کتف خویش
نیز بدین بار میاز و مدن.
کسائی.
از عشق فکندستی در گردن من طوق
وز رنج نهادستی بر گردن من بار.
فرخی.
در دعای مؤمنین و مؤمناتی زآنکه هست
زیر بارت گردن هر مؤمن و هر مؤمنه.
منوچهری.
|| تکلیف مالایطاق باشد. (برهان ) (ناظم الاطباء).
- بار بر کسی نهادن ؛ کنایه از تحمیل تکلیف و فشار خود بر دیگری کردن :
بدان تا بمن بر نهی بار خویش
یکی دیگرت کرد سر زیر بار.
ناصرخسرو.
- باری از دوش کسی برداشتن ؛ زحمت و رنج کسی را کاستن. از مشقت و سختی کسی کم کردن.
- پشت یا گردن بزیر بار آوردن ، یا بزیر بار منت آوردن یا بودن ؛ کنایه از قبول سختی و تحمل مشقت کردن. پذیرفتن پستی :
از بهر خور، ای رفیق چون خر
من پشت بزیر بار نارم.
ناصرخسرو.
گردن کس زیر بار منت تو نیست
زآنک نه منت نهی تو بر کس و نه بار.
سوزنی.
- زیر بار نرفتن ؛ متحمل نشدن. زور و فشار و تحمیلی را نپذیرفتن. قبول تحمیل و زور نکردن.
- سبکبار ؛ آنکه بار گناه و مسئولیتش کم باشد. وارسته. مهذب. کم گناه :
جهان سرای غرور است و دیو نفس هوا
عفی اﷲ آنکه سبکبار و بیگناه برست.
سعدی.
سبکبار مردم سبکتر روند.
سعدی (بوستان ).
مرد درویش که بار ستم فاقه کشد
بدر مرگ همانا که سبکبار آید.
سعدی (گلستان ).
- سبکباری ؛ بی گناهی. وارستگی. کم گناهی :
جهانستانی و لشکرکشی چه مانند است
بکامرانی درویش در سبکباری ؟
سعدی.
دلم ربودی و جان میدهم بطیبت نفس
که هست راحت درویش در سبکباری.
سعدی (طیبات ).
- سربار کسی شدن ؛ تحمیل بر او شدن. کَل ّ بر کسی شدن.
- سرباری ؛ اضافه باری. کَل بودن. تحمیل شدن بر دیگران :
نه دینار دادش سیه دل نه دانگ
بر او زد بسرباری از طیره بانگ.
سعدی (بوستان ).
- گرانبار ؛ بمجاز، کسی که بسیار بار گناه بر دوش دارد :
چون گرانباران بسختی میروند
هم سبک باری و چستی خوشتر است.
سعدی (طیبات ).
- || مدیون ِ عطای کسی :
شاهی که عطاهاش گرانست ستوده ست
هرچند شوی زیر عطاهاش گرانبار.
ناصرخسرو.
- گرانباری ؛ سختی و رنج. زیر بار کسی بودن :
گرانباری از دست این خصم چیر
چنان میبرم کآسیا سنگ زیر.
سعدی (بوستان ).
|| وزن و ثقل. (ناظم الاطباء). گرانی. (غیاث ). سنگینی :
ترازو طلب کرد و کردش عیار
ز بسیار سنگش فزون بود بار.
نظامی.
و بند و گشاد مهره های قطن استوارتر از بند و گشاد دیگر مهره هاست بسبب آنکه بار مهره های دیگر بر وی نهاده است. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و این استخوان را از بهر آن عیرالکتف یعنی خرک کتف گویند که هرچه بر کتف نهاده شود بار آن بر وی باشد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
بار رفتن بر اشتر است ولیک
ناله ٔ بیهده درای کند.
سنایی.
چو باد اندر شکم پیچد فروهل
که باداندر شکم بار است بر دل.
سعدی (طیبات ).
|| تحمل سختی ، مشقت ، رنج ، ناراحتی. عدم آرامش خاطر :
ز ناگه بار پیری بر من افتاد
چو بر خفته فتد ناگه کرنجو.
فرالاوی.
سواران ما گر ببار اندرند
نه ترکان برنگ و نگار اندرند.
فردوسی.
دست زمانه یاره ٔ شاهی نیفکند
در بازوئی که آن نکشیده ست بار تیغ.
مسعودسعد.
هر زمان بر جان من باری نهی
وین دل غمخواره را خاری نهی.
خاقانی.
چه بارهاست ز تو بر تن سوام و هوام
چه داغهاست ز تو بر دل وحوش و طیور.
ظهیر فاریابی.
ببر گنج کآن بر تو باری مباد
ترا باد و بامات کاری مباد.
نظامی.
شعوری معنی تازه ٔ «ترجی و تمنی » برای «بار» آورده و شعر زیر را بشاهد ذکر کرده است :
دل اگر بار کشد بار نگاری باری
سر اگر کشته شود بر سر کاری باری.
؟ (از شعوری ج 1 ورق 160).
ولی در شعر فوق بار کشیدن بمعنی تحمل سختی است و بار نگار یعنی تحمل رفتار معشوق و باری در هر دو مصراع بمعنی بهرحال و علی ای حال است. || غم و اندوه و گناه بسیار باشد همچون بارگیری محتسب بقال و نان با و قصاب و امثال آنها را و دزد با بار گرفته . (برهان ). رنج و اندوه و غم. (ناظم الاطباء). غم و اندوه. (انجمن آرا) (آنندراج ) :
بار انده مکش که بار دگر
برهانیدت ایزد از غم و بار.
انوری (از انجمن آرا).
گناه. (شعوری ج 1 ورق 160). درد. آزار. || بند. فکر :
رحمتی آورده ام بار دگر
گرچه روز و شب دلت در بار ماست.
انوری.
|| بمجاز، قبض. گرفتگی : در آن حال متوجه ایشان شدم و آن نماز بامداد خواستم که سر راه مسجد ایشان گزارم. رکعت اول را نیز نتوانستم با جماعت ادا کردن آن بار من زیاده شد، بعده بتعجیل روان شدم... بر حضرت ایشان سلام کردم. جواب سلام فرمودند و آهسته در گوش من گفتند که هرچگاه بر کسی قصوری میگذرد از صحبت دوستان حق تعالی و تقدس دور میماند از آن سخن حضرت ایشان اندوه و بار من زیاده از آن شد. (انیس الطالبین صلاح بن مبارک بخاری نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 225). چندروز آن درویش غدیوتی قبض و بار عظیم کشید و کارش تنگ شد تا بدر خواجه التماس عفو نکردند حضرت خواجه از آن درویش عفو نفرمودند. (ایضاً ص 262). و تا مدت ده روز در بار قبض عظیم آن کلمه بود تا آنگاه که والاحضرت خواجه او را شفاعت نکردند از او عفو نفرمودند و از آن بار عظیم خلاصی نیافت. (ایضاً ص 135). آن درویش خسته خاطر نزدیک شیخ فروآمد. او را گفتند که در این راه امثال این بارها بسیار میباشد. (ایضاً ص 149). با وجود آن شکنجه و بار که من داشتم نفس بدفرمای من نمیخواست که آن سِر را گشایم. (ایضاً ص 155).
- از بار بیرون آوردن ؛ از اندوه و غصه رهائی دادن : باری عظیم بر من مستولی گشت... حضرت خواجه... آن بار مرا بحقیقت دیدند لطف نمودند و مرا از بار آن بی ادبی بیرون آوردند. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 137). و خاطرهای ایشان... در بار می شدند و از دولت آن حضور مردم محروم میشدند و ایشان را از آن بار بیرون می آوردند. (ایضاً ص 49).
- در بار بودن ؛ در اندوه ، غصه ، غم ، قبض بودن : خواجه ٔ ما قدس اﷲروحه در غدیوت در منزل درویشی بودند من چون بآن منزل درآمدم معلوم کردم که مجلس با خوف و هیبت است و شیخ شادی در بار است زمانی گذشت شیخ شادی در تن شوی افتاد و حال او متغیر گشت. (ایضاً ص 136).
- در بار شدن ؛ اندوهگین شدن. گرفته شدن : روزی آن وظیفه [ یعنی نماز بامداد جماعت ] قبض کردن از این فقیر فوت شد و بآن سعادت مشرف نشدم که نماز بامداد را در آن جماعت پربرکت حضرت ایشان گزارم در بار شدم. (ایضاً ص 222). آن عزیز از عمل آن جماعت در بار شد. (ایضاً ص 167). نتوانستم که آب گرم سازم و غسل آرم... از حد بیرون در بار شدم. (ایضاً ص 127). همه ٔ درویشان در بار آن تقصیر شدند. (ایضاً همان کتاب ). خاطر شریف حضرت خواجه ٔ ما قدس اﷲروحه از جهت تفرقه ٔ اهل اسلام در بار شده بود. (ایضاً همان کتاب ). من او را گفتم که ای مسکین این چه سخن بود... در گریه شد و بر سر و روی خود بسیار طپانچه زد و قوی در بار شد. (ایضاً ص 222). در عمارت فلان تاک و فلان تاک تقصیر کردید... همه ٔ درویشان در بار آن تقصیر شدند. (ایضاً ص 103).
|| مجازاً، کَل ّ؛ تحمیل بر کسی شدن : آنکه نه یار تست بارش دان.
- از بار رفتن ؛ بچه از مادر افتادن. سقط شدن بچه. بچه از بارش رفتن ؛ سقط کردن جنین را. بچه افکندن.
- بار از دوش کسی برداشتن ؛ بارگرفتن از کتف و پشت وی. بمجاز، آلام و درد او را تخفیف و تسکین دادن : اگر باری ز دوشم برنداری...
- بار اندوه :
ز دل برداشت خواهم بار اندوه
چو نزد میرمیران یافتم بار.
فرخی.
- بار بر دل بودن ؛ غم و اندوه داشتن :
اگرچه نکوهیده باشد حسد
وز او بر دل و جان بود رنج و بار.
فرخی.
دویست خدمت تو بار نیست بر یک دل
یکی عطای تو بار است بر دوصد حمال.
عنصری (از انجمن آرا) (از آنندراج ).
- بار بر دل داشتن ؛ غم و اندوه داشتن. رنج و درد داشتن :
ز من خسرو آزار دارد همی
دلش از رهی بار دارد همی.
دقیقی.
بار بی اندازه دارم بر دل از سودای عشقت
آخر ای بیرحم باری از دلم برگیر باری.
سعدی (خواتیم ).
- || حامله شدن زن. بچه آوردن زن.
- بار بر دل نشستن ؛ هجوم آوردن غم و اندوه. رنج و الم داشتن. دچار مشقت شدن :
بار فراق دوستان بس که نشسته بر دلم
میروم و نمیرود ناقه بزیر محملم.
سعدی (بدایع).
- بار بر دل کسی (بر کسی ) نهادن ؛ رنج دادن کسی را. اندوهگین ساختن او را :
اگر خزینه ٔ قارون بچنگ او آید
ببخشد و ننهد بر کسی ز منت بار.
سوزنی.
چو منعم کند سفله را روزگار
نهد بر دل تنگ درویش بار.
سعدی (بوستان ).
- بار ثنا :
رای شرف خیزدت بر سر همت نشین
بار ثنا بایدت نهال رادی نشان.
مسعودسعد.
- بار جستن ؛ اذن ورود گرفتن برای درآمدن نزد پادشاهی.
- بار خاطر ؛ نقار و کدورت خاطر : گفتم... که من در نفس خویش اینقدر قوت و سرعت همی بینم که در خدمت مردان یار شاطر باشم نه بار خاطر. (گلستان ).
بلائی زین جهان آشوب تر نیست
که بار خاطر است ار هست ور نیست.
سعدی.
- بار خجالت ؛ : و بلطف مرا از بار خجالت بیرون آوردند. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 131).
- بار دل ؛ اندوه دل و غم دل و اندیشه ٔ روزگار. (ناظم الاطباء: بار). نقار و گرد بر دل. (انجمن آرا) (آنندراج ). خطا و گناه و تقصیر. (ناظم الاطباء).
- بار سفر بستن ؛ سفری شدن. راهی شدن :
کاروان میرود و بار سفر می بندند
تا دگربار که بیند که بما پیوندند.
سعدی (خواتیم ).
- بار غم :
ای دل چو هست حاصل کار جهان عدم
بر دل منه زبهر جهان هیچ بار غم.
منوچهری.
تا مست نباشی نبری بار غم یار
آری شتر مست کشد بار گران را.
سعدی.
- بار فاقه ؛ اندوه فقر. ناراحتی و تحمل بی چیزی : و طاقت بار فاقه ندارم بارها در دلم آید که باقلیمی دیگر نقل کنم. (گلستان ).
- بار گران ؛ بار سنگین :
آری شتر مست کشد بار گران را.
سعدی.
- بار منّت :
بی بار منت تو کسی نیست در جهان
از بندگان باری عز اسمه و جل.
سوزنی.
- بر بار کردن کسی را ؛ بار بر پشت آن نهادن : آنهمه نعمت برگرفتند و آن ده مرد را بر بار کردند. (اسکندرنامه ٔ خطی نسخه ٔ سعید نفیسی ). آن ده مرد دیگر باره بر بار کرد. (همان نسخه ).
|| بوم و بار؛ بوم و بر :
که تا بوم و بار است فرزند تو
بزرگان که باشند پیوند تو
نسازم جز از خوبی و راستی
نه اندیشم از کژّی و کاستی
چو سوگند شد خورده قیدافه گفت
که این پند بر تو نشاید نهفت.
فردوسی.
- گیله بار ؛ (در قفقاز) باد گرم که از بلاد گیلان وزد. مقابل خزری.
|| (اِخ ) نامی از نامهای خدای تعالی. (برهان ). نامی است از نامهای خدا و آن عربی است. (انجمن آرا) (آنندراج ). مخفف بارء عربی بمعنی خدای بیچون ، مانند بارخدایا. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). نامی است از نامهای حق تعالی. (غیاث ) (جهانگیری ). نام شریف خدای تعالی. (شعوری ج 1 ورق 160). || (اِ) بمعنی بزرگی و رفعت و شأن و شوکت باشد. (برهان ). بزرگی. (غیاث ). بزرگی و رفعت و شأن وشوکت که بخداوند عالم جل شأنه نسبت کنند. (ناظم الاطباء). || (ص ) بزرگ و این معنی در ضمن معانی بیستگانه که برای بار ذکر شده در برهان نیست. (شرفنامه ٔ منیری ). بمعنی جلیل و بزرگ چنانکه گویند بارخدا. (آنندراج ). بزرگ و بارفعت. (فرهنگ خطی نسخه ٔ کتابخانه لغت نامه ) (سروری ). بمعنی بزرگ است و ظاهراً از کلمه ٔ هندی «بارا» بمعنی بزرگ مشتق باشد و با «بابا»همریشه است و در کلمات «احمدپوربارا» نام شهری بهندبمعنی احمدپور بزرگ مقابل «احمدپورچوتا» نام شهری دیگر بمعنی احمدپور کوچک آمده است. رجوع به احمدپور در همین لغت نامه شود. و در کلمات باراله ، بارالها، بارخدایا، خداوند بار و خدای بار بمعنی آفریننده ٔ بزرگ آید.
- ایزدبار ؛ پروردگار بزرگ :
بسرکشان سیه گفت هرکه روز شمار
ثواب خواهد جستن همی ز ایزد بار.
فرخی.
تا زبانت خمش نشد از قول
ندهد بار نطقت ایزد بار.
سنایی.
بار انده مکش که بار دگر
برهانیدت از غم ایزد بار.
انوری (از سروری ).
رجوع به ایزد بار شود.
- بارخدا ؛ حق تعالی را گویند جل جلاله. (برهان ). خدای بزرگ. خدای پاک و منزه : چون شب درآمد بخفت حق را تبارک و تعالی بخواب دید گفت ای بارخدای رضای تو در چه چیز است ؟ (تذکرة الاولیاء). پادشاهان بزرگ و اولی الامر، و صاحب و خداوند و مولا را نیز گفته اند و شعرا ممدوح را باین معنی خداوند رخصت و بار، و بارخدایا یعنی ای خدای بزرگ. رجوع به بارخدا شود :
بزرگ بارخدایی که [ ممدوح شاعر ] ایزد متعال
یگانه کرد بتوفیقش از جمیعالناس.
منوچهری.
مرغان بر گل کنند جمله بنیکی دعا
بر تن و بر جان میر بارخدای عجم
بارخدایی که او جز برضای خدا
بر همه روی زمین برننهد یک قدم.
منوچهری.
ای بارخدایی که همه بارخدایان
دادند باصل و شرف و گوهرت اقرار.
منوچهری.
- خالق بار ؛ آفریننده ٔ بزرگ :
ز هست و نیست خداوند هست و نیست بریست
بدین دو، خلق تعلق کند نه خالق بار.
ناصرخسرو.
و رجوع به خالق بار شود.
- ذوالجلال بار ؛ خدای بزرگ :
از روی اوو روی همه اولیای او
مکروه بازداری ای ذوالجلال بار.
منوچهری.
|| حاصل درخت را گویند از میوه و گل و غیره. (برهان ). میوه و گل و شکوفه. (ناظم الاطباء). میوه ٔ درخت که آنرا بر نیز گویند. (شرفنامه ٔ منیری ). ثمره و میوه ٔ هر درخت. (غیاث ).میوه و ثمر درخت. (انجمن آرا) (آنندراج ). میوه ٔ درخت. (فرهنگ رشیدی ) (سروری ). حاصل نباتات را گویند از گل و میوه. (جهانگیری ). میوه ٔ درخت که درختش را درخت بارور و شاخش را شاخ بربار گویند. بطور خصوصی میوه ٔخوردنی را گویند و در عربی فاکهه. حاصل نباتات. (شعوری ج 1 ورق 160). بر. میوه. ثمر، میوه ٔ درخت است و تا بر درخت است بربار گویند. حاصل ، محصول درختی. فایده. آنچه درخت آرد بسالی از میوه ٔ خوردنی و ناخوردنی. رجوع به بر شود. تمام شکوفه را گویند. (شعوری ج 1 ورق 160 برگ ب از مجمع الفرس ) :
گلستان که امروز باشد ببار
تو فردا چنی گل نیاید بکار.
فردوسی.
ز قنوج بر نگذرد نیکبخت
بسالی دو بار است بار درخت.
فردوسی.
تا نبود بار سپیدار، سیب
تا نبود نار بر نارون.
فرخی.
چو کاسموی گیاهان او برهنه ز برگ
چو شاخ بید درختان او تهی از بار.
فرخی.
باغبان این شجر از جای بجنباند سخت
تا فروبارد باری که بر اشجار بود.
منوچهری.
رسم بهمن گیر و از نو تازه کن بهمنجنه
ای درخت ملک بارت عز و بیدادی تنه.
منوچهری.
برگهای درختان بیروزه بود یا زمرد و بار آن انواع یواقیت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 403).
ستاره چو گلهای بسیار اوی
همه رستنی برگ و ما بار اوی.
اسدی (گرشاسب نامه ).
همه پر گل و سبزه ومیوه دار
نگردد کم ارچند چینی ز بار.
اسدی (گرشاسب نامه ).
همی گفت کای از جهان ناامید
تهی از هنر همچو از بار بید.
اسدی (گرشاسب نامه ).
نبینی بر درخت این جهان بار
مگر هشیار مرد ای مرد هشیار.
ناصرخسرو (از آنندراج ).
بار مانند تخم خویش بود
سر بیابی چو یافتی پایان.
ناصرخسرو.
اگر شیرین و پرمغز است بارت
ترا خوبست چون گفتار کردار.
ناصرخسرو.
تا شاخ و بار باشد و تا باغ و بوستان
بر شاخ دولت تو ز اقبال بار باد.
مسعودسعد.
شاخی که از درخت هوای تو بردمد
ازرامش نشاط بر و برگ و بار باد.
مسعودسعد.
او اصل مهتریست مر آن اصل را تو فرع
نازان بتو چو چشم بنور و شجر ببار.
سوزنی.
ایا غیاث ضعیفان و غیث درویشان
بباغ مدح تو بر شاخ معرفت بارم.
خاقانی.
زراندود شد سبزه ٔجویبار
ریاحین فروریخت از برگ و بار.
نظامی.
به بار آن امانت و شرایط امامت بوجهی قیام نمود که عالمیان معترف شدند... (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 280).
بار درخت علم نباشد مگر عمل
با علم اگر عمل نکنی شاخ بی بری.
سعدی.
از جور رقیب تو ننالم
خار است نخست بار خرما.
سعدی.
- امثال :
بار، بد باشد چو بد باشد نهال .
ناصرخسرو.
بار، چون بیش شود، شاخ فرودآرد سر.
کمالی.
بار مانند تخم خویش بود.
ناصرخسرو.
درخت هرچه بارش بیشتر ، سرش خمیده تر.
- بابار ؛ باثمر. بامیوه :
بشد مزدک و باغ بگشاد در
که بیند درختان با بار و بر.
فردوسی.
- بربار ؛ بر درخت :
سایبان یاسمنش را همه از سنبل تر
خوابگه نرگس او را ز گل بربار است.
رضی الدین نیشابوری.
- بی بار ؛ بی ثمر. بی حاصل. بی نتیجه :
در دست سخن پیشه یکی شهره درختیست
بی بار و ز دیدار همی ریزد ازو بار.
ناصرخسرو.
دین بی لطف شاخ بی بار است
ملک بی قهر گنج بی مار است.
سنایی.
- پربار ؛ پرثمر. بسیارمیوه. پربر :
قول تو چو بار است و تو پربار درختی
آباد درختی که چو خرماست مقالش.
ناصرخسرو.
شاخ پربارم از نجم بنی زهرا
پیش چشم تو همی بید و چنار آید.
ناصرخسرو.
بی برو میوه دار هست درخت
خاص پربار و عامه بی بارند.
ناصرخسرو.
رای شرف خیزدت بر سر همت نشین
بار ثنا بایدت نهال رادی نشان.
مسعودسعد.
بسیار توقف نکند میوه ٔ پربار
چون عام بدانند که شیرین و رسیده ست.
سعدی.
بر او محاسن اخلاق چون رطب پربار
در او فنون فضایل چو دانه در رمان.
سعدی.
منم یارب درین دولت که روی یار می بینم
فراز سرو سیمینش ز گل پربار می بینم.
سعدی (غزلیات ).
- سبکبار ؛ درخت کم ثمر. عیون الدیک ؛ بار درخت بقم را نامند. نَبْق ؛ بار درخت سدر را گویند. حورالسرو؛ بار درخت سرو را گویند. ابهل ؛ بار سرو کوهی را گویند. (از فهرست مخزن الادویه ). هرنوه ؛ بار درخت عود را گویند. ثمرالطرفا؛ بار درخت گز را گویند.ویسک ؛ بار درخت گل صحرائی را گویند. (از مخزن الادویه ).
|| شاخ درخت. (غیاث ). بمعنی شاخ درخت چون گل بربار و ثمر بربار یعنی بر شاخ. (آنندراج ) :
وای کآن غنچه ٔ نوزاد فروریخت ز بار
آه کآن خسرو نوعهد درافتاد ز گاه.
اثیر اخسیکتی.
گلی بودی که باد از بارت افکند
ندانم بر کدامین خارت افکند.
نظامی.
|| درخت. بُته. بن. بته. بوته. اصله. اصل :
دلا کشیدن باید عتاب و ناز بتان
رطب نباشد بی خار و کنز بر بارا.
فرالاوی.
بزیر دیبه ٔ سبز اندر آنَک
ترنج سبز و زرد از بار بنگر.
دقیقی.
اگر نیستی فراین تاجدار
سرت کندمی چون ترنجی ز بار.
فردوسی.
چون درختان گشن بودند از دور و به تیر
درفتادند بدانسان که فتد میوه ز بار.
فرخی.
بگسلاند سر شیر از تن شیر
هم بدانسان که کسی میوه ز بار.
فرخی.
آن جخش ز گردنْش بیاویخته گوئی
خیکی است پر از باد بیاویخته از بار.
لبیبی.
بچمن زار درون لاله ٔ نعمان ببار
چون دواتی بسدین است خراسانی وار.
منوچهری.
|| بمجاز، نتیجه. مولود :
هر آن کره کز آن تخمش بود بار
ز دوران تک برد وز باد رفتار.
نظامی.
|| ثروت. تمول :
بود سرمایه داران را غم بار
تهیدست ایمن است از دزد و طرار.
نظامی.
درتداول گناباد خراسان گویند: فلانی خیلی بار دارد، و اراده کنند بسیار متمول و چیزدار و باثروت باشد. || مطلق اجازه. رخصت و اجازه را گویند عموماً. (برهان ). موقع و فرصت. (ناظم الاطباء). وقت ملاقات. رخصت باشد عموماً. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160). و آمدن پیش کسی. و محل یافتن. (شرفنامه ٔ منیری ). وقت ملاقات و رخصت درآمدن پیش کسی. (سروری ). راه یافتن. اجازه ٔ مطلق دادن. اجازه. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). دستور و پروانگی اجازه. (ناظم الاطباء). رخصت ودخول. (غیاث ) :
حسد بر بر آنکس که او را بود
بنزدیک او بار هنگام بار.
فرخی.
هرکه درآید همی ستاند بی منع
هرکه بخواهد همی درآید بی بار.
فرخی.
غزل رودکی وار خوشتر بود
غزلهای من رودکی وار نیست
اگر چند پیچم بباریک وهم
بدان پرده اندر مرا بار نیست.
عنصری.
پند بپذیر و بفکن از تن بار
گر سوی جانْت پند را بار است.
ناصرخسرو.
علم خورد و برد کردن ، درخور گاو و خر است
سوی دانا اینچنین بیهوده ها را بار نیست.
ناصرخسرو.
تا زبانت خمش نشد از قول
ندهد بار نطقت ایزد بار.
سنایی.
گر بر در وصالت امّید بار بودی
بس دیده کز جمالت امّیدوار بودی.
خاقانی.
چون بدر اختیار نیست مرا بار
گرد سراپرده ٔ مراد چه پویم ؟
خاقانی.
صنم تا شرمگین بودی و هشیار
نبودی بر لبش سیمرغ را بار.
نظامی.
چون زلیخا حشمت و اعزاز داشت
رفت و یوسف را بزندان بازداشت
با غلامی گفت بنشان این دمش
پس بزن پنجاه چوب محکمش
بر تن یوسف چنان بازو گشای
کآن دم آهش بشنوم از دور جای
آن غلام آمد بسی کارش نداد
روی یوسف دید دل بارش نداد.
عطار.
|| رخصت و اجازت و راه دخول ملاقات و درآمدن پیش کسی باشد خصوصاً. (برهان ). رخصت دخول. (ناظم الاطباء). رخصت رفتن بحضور سلطان که گویند بار نیست یا هست. (انجمن آرا) (آنندراج ). رخصت چنانکه گویند فلان را بار دادند و فلان تنگبار است. (رشیدی ). رخصت پیش کسی. (سروری ). رخصت مجلس خاص خصوصاً. (شعوری ج 1 ورق 160). اذن درآمدن بر شاه یا امیری. پذیرائی. زیارت. بار دادن سلاطین ؛ پذیرفتن کسان راو بار عام آن باشد که همه ٔ طبقات خدمتکاران و سفرا را پذیرند و حضور یافتن کسان در نزد شاه. مجلس حضور یافتن. بار خاص ؛ آنکه فقط عده ٔ بخصوصی را پذیرند. اجازه ٔ شرفیابی (در اصطلاح امروز) :
می بینی آن دو زلف که بادش همی برد
مانند عاشقی است که هیچش قرار نیست
یا نه که دست حاجب سالار لشکر است
کز دور مینماید کامروز بار نیست.
خبازی نیشابوری.
باغ ارم شراع تو باشد بروزخوان
بیت الحرم رواق تو باشد بروز بار.
منوچهری.
این چو روز بار لشکر پیش میر میرزاد
وآن چو روز عرض پیلان پیش شاه شهریار.
منوچهری.
پنجم شعبان امیر از پگاه نشاط شراب کرد. پس از بار با ندیمان و غلامی که او را نوشتکین نوبتی گفتندی... (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 416). شش روز از جمادی الاَّخرگذشته پس از بار، بوسهل حمدونی خلعت بپوشید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 398). پس از مجلس بار برنشست [مسعود]. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 349).
شاید که ز شهر خویش دورم
یا نیست سوی امیر بارم.
ناصرخسرو.
لاجرم از خلق جز که مست و خسان را
بر در این مست بر نه جاه و نه بار است.
ناصرخسرو.
شاید اگر نیست بر در ملکی
جز بدر کردگار بار مرا.
ناصرخسرو.
ملوک روی زمین را بخلعت و تشریف
نگین و تاج و سریر از سرای بار تو باد.
سوزنی.
مبارزی که مر او را بروز بار و مصاف
هر آنکه دید ببیند بچشم روشن بین.
سوزنی.
خورشیدوار نور دهد بر همه جهان
جمشیدوار چون بنشیند بصدر بار .
سوزنی.
راست گوئی که ز بسیاری انجم هستی
درگه خواجه ز بسیاری شاهان گه بار.
انوری (از سروری ).
بارگاه عصمةالدین روز بار
خسروان را جا و ملجا دیده ام.
خاقانی.
بروز بار کو را رای بودی
به پیشش پنج صف برپای بودی.
نظامی.
مفتئی را دید آن پرهیزکار
بر در سلطان نشسته روز بار.
عطار.
وگر چنانکه در آن حضرتت نباشد بار
برای دیده بیاور غباری از در دوست.
حافظ.
|| پذیرائی عمومی. بار عام. مقابل پذیرائی خصوصی و بار خاص. انجمن عام و سلام عام. (ناظم الاطباء: بار). || ملاقات کردن با کسی. (شعوری ج 1 ورق 160 از مجمع الفرس ) . شعوری جزو معانی بار معنی تازه ٔ «راه » را آورده و این شعر حافظ را بعنوان شاهد ذکر کرده است :
وگر چنانکه در آن حضرتت نباشد بار
برای دیده بیاور غباری از در دوست.
حافظ (ازشعوری ج 1 ورق 160).
ولی از شعر فوق همان معنی رخصت و اجازه مستفاد میشود.
چو خورشید تابان ز گنبد بگشت
گه بار بیگانه اندرگذشت.
فردوسی.
هر روز یکی دولت و هر روز یکی عز
هر روز یکی نزهت و هر روز یکی بار.
فرخی.
پادشاهان را فخری چه برزم و چه ببزم
شهریاران را تاجی چه بصید و چه ببار.
فرخی.
آستان خاص سلطان سلاطین داده بوس
بس ببار عام پیش صفه مهمان آمده.
خاقانی.
بارگه بر سپهر زدبهرام
بار خود کرد بر خلایق عام.
نظامی.
- بی بار ؛بی اجازه ، بی رخصت ، بی اذن دخول :
هرکه درآید همی ستاند بی منع
هرکه بخواهد همی درآید بی بار.
فرخی (از جهانگیری ).
از حشمت جاه تو همی پیش نیاید
نور قمر و شمس بنزدیک تو بی بار.
سنایی (از انجمن آرا).
- تنگ بار ؛ صفت برای درباریست که کم بپذیرد. مجلس کم جمعیت و خلوت :
دل شه در آن مجلس تنگ بار
به ابروفراخی درآمد بکار.
نظامی.
عروس حصاری چو دید آن حصار
بلرزیداز آن درگه تنگ بار.
نظامی (شرفنامه چ وحید ص 297).
رجوع به تنگ بار شود.
- دارنده ٔبار ؛ سالار بار :
ندا برداشته دارنده ٔ بار
که هر صف زیر خود بینند زنهار.
نظامی.
رجوع به سالار بار شود.
- سالار بار ؛ رئیس تشریفات. حاجب :
بفرمود خسرو بسالار بار
از آن پس دو خوان خورش را بیار.
فردوسی.
گرازان بیاورد سالار بار
شگفتی بماند اندرو شهریار.
فردوسی.
در بار بگشاد سالار بار
نشست از بر تخت زر شهریار.
فردوسی.
چنین داد فرمان بسالار بار
که با من ندارد کس امروز کار.
نظامی.
- کله ٔبار ؛ آنچه هنگام بار دادن برای مردم نصب کنند. (رشیدی ). بمعنی سراپرده ٔ شاهان است که هنگام بار دادن برای استادن مردم نصب نمایند. (آنندراج ) :
کله ٔ بارت شده بر اوج میغ
کنگر قصرت زده بر اوج تیغ.
خسروی (از آنندراج ).
- || پرده و سراپرده و بارگاه باشد. (برهان ).
- || بارگاه. (غیاث ) (جهانگیری ). بمعنی پرده نیز آورده اند. (از رشیدی ). بارگاه و درگاه. (ناظم الاطباء).
- || سراپرده و پرده ٔ در خیمه. (ناظم الاطباء). پرده. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160).
- || قصر. مجلس. کاخ. در جهانگیری آمده است : بار، بارگاه را گویند، و بیت خسرو را سند کرده (کله ٔ بارت...) و در این تأمل است چه از این بیت بارگاه مفهوم نمیشود، بلکه کله ٔ بار بمعنی سراپرده ٔ پادشاهان است که هنگام بار دادن برای ایستادن مردم نصب نمایند. (انجمن آرا). قصر و بارگاه و دربار. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). بمعنی بارگاه که بطور اختصار اطلاق کنند. (شعوری ج 1 ورق 160).
|| بمعنی دیوان خانه ٔ شاهان :
بروز بار کو را یار بودی
به پیشش پنج صف در کار بودی.
نظامی (از شعوری ج 1 ورق 160).
|| بمعنی ایوان پادشاهان نیز آمده. (از فرهنگ خطی متعلق بکتابخانه ٔلغت نامه ) :
در بار بگشاد دستان سام
برفتند گردان بزرین نیام.
فردوسی.
وز آن پس بتخت کئی برنشست
در بار بگشاد و لب را ببست.
فردوسی.
در بارت گشاده ست و ببسته ست این همه درها.
منوچهری.
پرده بردار تا فرودآید
هودج کبریا بصفه ٔ بار.
سنایی.
مملکت اختیار نامزد عشق و تو
از در بار خیال پرده فروتر گذار.
خاقانی.
بفرمود شه تا رقیبان بار
کنند آن فروبسته را رستگار.
نظامی.
|| مجلس و محفل و انجمن. (ناظم الاطباء). رجوع به دربارشود. || جای انبوهی و بسیاری چیزی همچون :هندوبار و دریابار و جویبار و امثال آن. (برهان ). جای بسیار انبوهی و چیزها مانند جویبار و رودبار و زنگبار و هندوبار و گنجبار. (انجمن آرا) (آنندراج ). و درین معنی غالباً بصورت مزید مؤخر بکار رود. جای انبوهی چیزی چون هندوبار و زنگبار و دریابار. (رشیدی ).بسیاری هر چیز و جای انبوه هر چیز چون : زنگبار و دریابار. (غیاث ). جای انبوهی و بسیاری چیزی را گویند مانند: هندوبار و گنج بار و دریابار. (جهانگیری ). جای جمعیت و محل بسیار که هندوبار و دریابار گویند. (شعوری ج 1 ورق 160) (ناظم الاطباء). جویبار؛ جائی که جویهای بسیار در آن پراکنده شده. و از همین قبیل است زنگبار و مالبار و هندوبار. بمعنی ساحل است و در زبان قدیم اوستائی بهمان معنی آمده. (از فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). || در ترکیبات ذیل بار از پهلوی بمعنی ساحل ، کنار، کناره ، ناحیه ، منطقه ، جای ، حوالی ، اراضی ، زمین ، مملکت ، ملک و محل بسیاری چیز و مزید مؤخر امکنه آید مثل :«پارا» در یونانی. در لغت محلی شوشتر (نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ) بمعنی دریای بزرگ یا شهری در کنار دریا آمده است. در لاروس ذیل کلمه ٔ بار آرد: کلمه ٔ فارسی است بمعنی مملکت چون زنگبار بمعنی مملکت زنگ و مالبار بمعنی مملکت ماله ها. مؤلف گوید: بگمان من بمعنی مطلق زمین باشد چنانکه ارس بار، نواحی ارس. ارسباران. اروندبار. (در کتاب زند و هومن یسن بمعنی ساحل دجله آمده است ). || ساحل دریا. کنار دریا:جای بر ایشان ایدون تنگ بکرد که سپاه اردشیر را گذشتن نشایست و اردشیر خود تنها به بار دریا افتاد. (کارنامه ٔ اردشیر پاپکان ترجمه ٔ صادق هدایت ص 20). اردشیر، راه به بار دریا گرفت. (ایضاً همان کتاب ). بواک را با اسوباران آنجا هشته خود بر بار دریا شد. (همان کتاب ص 16).
- اسفید رودبار ؛ یاقوت ذیل این کلمه آرد: معناه ناحیة النهر الابیض.
- اناربار ؛ انار در اصل ، انارباربوده است بعد از آن اختصار کردند در او [ اعراب ] وگفتند انار. و انار اسم وادی قم بوده و بار، اسم کنار وادی و رهگذر آن و این رستاق را اناربار، نام کردند از بهر آنک بر کنار وادی واقع شده. (تاریخ قم چ طهران ص 23).
- جوبیار :
روان آب بسیار در رودبار
لب جویبارش همه گل ببار.
(منسوب به فردوسی ).
- دریابار :
پی در گاو است و گاو در کهسار است
ماهی ّ سریشمی بدریابار است.
منسوب به ابوسعید ابی الخیر (از فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ).
رفتمی گه گهی بدریابار
سودها دیدمی در آن بسیار.
نظامی.
چشمه از سنگ برون آرد و باران از میغ
انگبین از مگس نحل و دُر از دریابار.
سعدی.
رجوع به دریابار شود.
- رودبار :
روان آب بسیار در رودبار
لب جویبارش همه گل ببار.
(منسوب به فردوسی ).
ازین سیل گاهم چنان ده گذار
که پل نشکند بر من از رودبار.
نظامی.
شب و روز بر طرف آن رودبار
دواسبه همی راند بر کوه و غار.
نظامی.
ز بس رود خیزان لب رودبار
نشانده ز رخسار گیتی غبار.
نظامی.
- زان زی بار ؛ زره بار (دریاچه ٔ...). زندبار یا زنده بار. ظاهراً مراد ساحل زاینده رودباشد.
- زنگبار :
به یک جای هم روم و هم زنگبار
فرومانده زنگی و رومی ز کار.
نظامی.
تو گفتی که در خطه ٔ زنگبار
ز یک گوشه ناگه درآمد تتار.
سعدی (بوستان ).
- کلاه بار ؛ ثم تخطف (ای تقلع) المراکب الی موضع یقال له کلاه بار المملکة و الساحل کل یقال له بار.(اخبار الصین و الهند ص 8 س 15).
- گنگ بار. رجوع به گنگبار شود :
چو بانگ مرکب تو بر بساط غزو بخاست
نداد گنج همه گنگ بار از آتش و آب.
مسعودسعد.
- مالابار (ملک مالوا) ؛ مالبار. ماله بار. ملیبار. ملابار. مالی بار. مینبار (بحرالمینبار). (دمشقی ).
- هندبار، هندوبار :
چو ماسوره ٔ هندباری برنگ
میان آکنیده بتیر خدنگ.
نظامی.
قلم بیمن یمینش چو گرم رو مرغی است
که خط بروم برد دمبدم ز هندوبار.
سعدی.
|| حمل زنان و حیوانات دیگر. (برهان ). جنین بچه در شکم مادر. (ناظم الاطباء). بچه ٔ شکم آدمی و حیوانات که آنرا بعربی حمل گویند. (انجمن آرا) (آنندراج ). بچه ٔ در شکم. (رشیدی ). حمل زنان. (غیاث ). حمل زنان و ماده ٔ چهارپایان. (جهانگیری ). حمل زنان و چهارپایان. (شعوری ج 1 ورق 160). آنچه در شکم زن آبستن است از پسر یا دختر: عَقَق ؛ بار شکم. عقاق [ ع َ / ع ِ ]؛ بار شکم ناقه. غَدَوی ّ؛ بار شکم گوسفند خاصةً. (منتهی الارب ) :
امروز همی بینمتان بارگرفته
وز بار گران جرم تن ادبار گرفته.
منوچهری.
نه شکم آسمان حامله ٔ بار اوست
بر سر یک مشت از آن مانده چنین بی قرار.
خاقانی.
هر آن کره کز آن تخمش بود بار
ز دوران تک برد وز باد رفتار.
نظامی (از آنندراج ).
|| نطفه. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). || کرت و مرتبت و نوبت و دفعه را گویند. (برهان ). دفعه و مرتبه. (ناظم الاطباء). بمعنی کرت و مرتبه است مانند: ده بار و هزار بار. (آنندراج ). نوبت و مرتبه. (رشیدی ). دفعه. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). کرت و مرتبه. (غیاث ) (جهانگیری ). نوبت. (سروری ). مَرّه. مرّت (ج ، مرات ). کَرّة. تارة. تارت. سَر. ره. راه. کش [ ک َ / ک ِ ] (تداول عامه ). وار. واره. پَی. نیابت. طور (ج ، اطوار). (منتهی الارب ). باز. از نو. از سر. دَست (در برنشست بیمار). (یادداشت بخط مؤلف ). مجدداً. کراراً :
چنین داد پاسخ که بار نخست
دل از عیب جستن ببایدْت شست.
فردوسی.
ز قنوج برنگذردنیکبخت
بسالی دو بار است بار درخت.
فردوسی.
چو این بار آید سوی ما بجنگ
یکی برگرایم ببینمْش سنگ.
فردوسی.
بزرگان حسودان آن کهترند
که با او سخن گفت خسرو دو بار.
فرخی.
همی تا بیک بار بیرون نیاید
بدخشی و پیروزه و زرّکانی.
فرخی.
گفتم فغان کنم ز تو ای بت هزار بار
گفتا که از فغان بود اندر جهان فغان.
عنصری.
معذور همی دار که این بار دگر من
شعر دگرت گویم این باره ازین به.
منوچهری.
در مدت دو هفته ببستی تو ای ملک
جسری بر آب جیحون به زآن هزار بار.
منوچهری.
... در هفته دو بار برنشستی. (تاریخ بیهقی ). امیر مسعود عادت داشت که هربار که برنشستی ایشان را میزبانی کردی. (تاریخ بیهقی ). اگر هزار بار زمین را ببوسی که هیچ سود ندارد. (تاریخ بیهقی ).
می و عنبر و عود و کافور خشک
هم از فرش دیبا و دینار و مشک
فرستاد از این هرچه بد درخورش
یکی بار هر هفته رفتی برش.
اسدی.
بمهراج بر شد جهان تنگ و تار
شکستند لشکرْش را چند بار.
اسدی.
بهتر سخنان و پند حجت
صد بار ترا ز شیر مادر.
ناصرخسرو.
جهان را نوبنو چند آزمائی
همانست او که دیدستیش صد بار.
ناصرخسرو.
توبه سگالی که نیز بازنگردی
سوی بلا گرْت عافیت دهد این بار.
ناصرخسرو.
... خویشتن بیکبار اندر آب سرداندازد و زود برآید. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). قباد هزار بار خرم تر گشت و او را نواختها فرمود. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 87). چون بارها آنرا بیازمود حاصل ندید. (کلیله و دمنه ). آنکه... بارها دستبرد زمانه ٔ جافی دیده بود... سبک روی بکار آورد. (کلیله و دمنه ). بارها بر سر جمع و ملأ با او ثناها گفته ام. (کلیله و دمنه ).
جهان پیمانه را ماند بعینه
که چون پر شد تهی گردد بهر بار.
خاقانی.
هر بار نفس که برگشایم
غم تعبیه در میان ببینم.
خاقانی.
این بار، نار صاعقه افتاد در دلم
وین بار آب واقعه بگذشت از سرم.
خاقانی.
بگیرم پند تو بر یاد ازین بار
بکوشم هرچه بادا باد ازین بار.
نظامی.
تجربتش کرد چنین چند بار
قاعده ٔ مرد نگشت از قرار.
نظامی.
کسی را کز تو عزت یافت یک بار
بنادانی مکن خوارش فلک وار.
عطار.
هزاربار بگفتم هزار بار هزار
بدل که ای دل مسکین مرو تو از پی یار.
سعدی.
بتیغ هجر بکشتی مرا و برگشتی
بیا و زنده ٔ جاوید کن دگربارم.
سعدی (طیبات ).
چو باری بگفتند و نشنید پند
بده گوشمالش بزندان و بند.
سعدی (بوستان ).
شیخ اجلم بارها بترک سماع فرموده بود. (گلستان ).
بارها گفته ام و بار دگر میگویم
که من دلشده این ره نه بخود می پویم.
حافظ.
- بیکبار ؛ ناگهان. دفعةً :
کیست آن لعبت خندان که پریوار برفت
که قرار از دل دیوانه بیکبار برفت.
سعدی.
- یک بار ؛ یک دفعه. یک مرتبه.
- || یکبار؛ ناگهان.
|| دیگدان و جای کنده را گویند. (برهان ). سه پایه و دیگدان. (ناظم الاطباء). بمعنی دیگدان استنباط میشود چنانکه چون چیزی پزند گویند دیگ بر بار نهادم یا دیگ بربار دارد. (انجمن آرا) (آنندراج ). دیگ بر بار نهاد و بر بار گذاشت و بر بار دارد یعنی می پزد، لیکن محقق نشد که بار درین ترکیب بچه معنی است و در فرهنگ نسخه ٔ سروری درین ترکیب بمعنی دیگدان گفته اما هیچ جا علیحده بدین معنی یافته نشد. (رشیدی ). دیگدان. (سروری )(جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160) :
یکی دیگ رویین ببار اندرون
که استاد بد، او بکار اندرون.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 7 ص 1957 س 21).
عشق یخنی دل ما برد بیغما امروز
مطبخی خیز و برودیگ کلان نه بر بار.
بسحاق اطعمه (از انجمن آرا) (از آنندراج ).
خاله بی بی چو ترا میل طبیعت باشد
عمه خاتون بنهد بهر تو دیگی بر بار.
بسحاق اطعمه (از سروری ).
|| محصول. کالا. اشیاء و امتعه :
بیابان چو بازار چین شد ز بار
بدانسو که بد لشکر شهریار.
فردوسی.
چون بشام رسیدند و بار بخریدند سود بسیار حاصل آمد. (قصص الانبیاء ص 215). || رخت و سامان. || کنده و خندق. (ناظم الاطباء). || بیخ وبن هر چیز باشد. (برهان ). اصل و ریشه و بیخ و بنیاد. (ناظم الاطباء). بمعنی سر و بن است. حکیم سنایی راست :
قفس تنگ چرخ و طبع حواس
پر و بالت بکند از بن و بار.
بیخ و بن درخت. (غیاث ). بیخ و بن. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160). بیخ و بار. (جهانگیری ).
در عبارت بن و بار و بیخ و بار بمعنی زیر و بالا یعنی از سر تا ته آمده است. (از فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). بن و باربمعنی زیر و بالا نیز آمده است. (آنندراج ). بن و باریعنی پای تا بسر، چه بن پائین و بار بالا میباشد نه آنکه بمعنی بیخ و بن بود. (رشیدی ). پایه و اساس. شالده. بیخ و بار :
بماهی چهار میر بماهی چهارشاه
بماهی چهار شهر بکند از بن و ز بار.
فرخی.
عطار بکلبه در، با عود همی گفت
کاصل تو چه چیز است وچه چیزی ز بن و بار.
فرخی.
میر گرت یک قدح شراب فروریخت
چون که تو از دین برون شدی ز بن و بار؟
ناصرخسرو.
رجوع به بر (بن و بر) شود.
- بیخ و بار ؛ بن و بار :
عمرهای نوح باید تا شهی خیزد دگر
هم از آن شاهان که تو برکنده ای از بیخ و بار.
فرخی.
بارم انده ریخت بیخم غم شکست
گرنه باری بیخ و باری داشتم.
خاقانی.
ز بیرحمی از بیخ و بارش مکن
که نادان کند حیف بر خویشتن.
سعدی (بوستان ).
ستیز فلک بیخ و بارش بکند.
سعدی (بوستان ).
|| غشی که در زعفران و مشک و غیر آن کنند. (برهان ). فسادو غش. (ناظم الاطباء). غشی که در سیم یا زعفران و مشک کنند. و بار این چار چیز مأخوذ از سبکی و فزونی آنهاست و اصل آن بار بمعنی حمل است چه گوشت گاو را چون زعفران کنند و جگر سوخته را چون مشک ، و با یکدیگر مخلوط سازند. (انجمن آرا) (آنندراج ). بار مشک و بار زعفران ، سنگینی و فزونی مشک از جگر سوخته و زعفران از ریشهای گوشت گاو که اهل غش بدان مغشوش کنند و فروشند. (رشیدی ). چیز بدلی که در چیز خالص و پاک داخل کنند. غش و آمیزش که در مشک و زعفران کنند. (غیاث ). غشی که میان زعفران و مشک و غیر آن کنند. غش و اختلاط در سیم و زر و غیره. (شعوری ج 1 ورق 160) :
شنیده ام بحکایت که بار مشک کنند
از آن جگر که ز آتش بدان رسیده اثر.
ازرقی (از انجمن آرا) (ازآنندراج ).
هر جا که محرمی است خسی هم حریف اوست
آری ز گوشت گاو بود بار زعفران.
خاقانی.
|| آنچه با زر و نقره در گداز نهند. (برهان ). بار پول ؛ مسی که درطلا و نقره ٔ مسکوک داخل کنند. (ناظم الاطباء: بار). آنچه بر زر و سیم مسکوک زنند از فلزات کم بها. عیار. حُمْلان که بر زر و سیم زنند. آنچه از فلزی دیگر بر دنانیر و دراهم زنند. عیار :
سیم بی بار اگرچه پاک بود
چون بناگوش آن سمن بر نیست.
عنصری.
زر چون بعیار آمد کم بیش نگردد
کم بیش شود زرّی کآن با غش و بار است
کم بیش نگردد سخن حجت هرگز
زیرا سخنش پاکتر از زرّ عیار است.
ناصرخسرو.
گر دلم در عشق تو دیوانه شد عیبش مکن
بدر بی نقصان و زر بی بار و گل بی خار نیست.
سعدی.
|| یار و دوست را گویند. (برهان ). بمعنی دوست و مایل ، مانند: عشقبار یا عشقباره بمعنی عشقباز، همچنین گاوباره یعنی گاودوست ، گاوباز. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). باره و بار دوست باشد چون زن باره و غلام بار و غلام باره. (رشیدی ). بمعنی دوست است و آن بیشتر به ترکیب گفته شود مانند غلام باره و زن باره و گاوباره ، چنانگه گفته اند :
آنکو بچه گای و طفل باره ست
ای بس که کشد زحیر و رنجه.
؟ (از انجمن آرا) (از آنندراج ).
بمعنی دوست که باره هم گویند، مثلاً زن باره و غلام باره یعنی زن دوست و غلام دوست. (شعوری ج 1 ورق 160). رجوع به باره شود. || انباری را گویند که بجهت قوت زراعت بر زمین کم زور ریزند. (برهان ) (ناظم الاطباء). انبار. (غیاث ). کود و سرگین و زبیل. (ناظم الاطباء). رشوت. رشوه. کوت. کود: التعریر؛ بار افکندن زمین را. (منتهی الارب ). پاره ٔ نجاست و سرگین مرادف انبار. (رشیدی ). سرگین که برای قوت زمین و زراعت بکار آید. (انجمن آرا) (آنندراج ). انبار بود که در زراعتها بریزند. (جهانگیری ).
- بار زمین ؛ کود زمین. (ناظم الاطباء: بار).
|| در جهانگیری بمعنی انبار غله است که اکثر از تخته درست کنند. (شعوری ج 1 ورق 160 برگ آ). انبار. (ناظم الاطباء). || آرد برنج و ارزن باشد که بجهت بوزه مهیا ساخته باشند و هنوز آنرا صاف نکرده باشند. (برهان ). برنج و یا ارزن که از آن بوزه سازند. (ناظم الاطباء). ارزن و برنج و جز آن که بجهت بوزه مهیا ساخته اما هنوز صاف از درد جدا نکرده باشند. (رشیدی ). برنج و ارزنی که برای بوزه مهیا کرده اند. (انجمن آرا) (آنندراج ). برنج و ارزنی را گویند که بجهت بوزه مهیا ساخته هنوز صافی را از دردی جدا نکرده باشند. (جهانگیری ). برنج پخته که هنوز صاف نشده باشد. (شعوری ج 1 ورق 160). || سازهایی که مطربان نوازند همچون : قانون و طنبور و مانند آن. (برهان ). نام سازی. (ناظم الاطباء). بمعنی سازی که مطربان نوازند. (رشیدی ). بمعنی پرده و ساز و چنگ و رباب. (انجمن آرا) (آنندراج ). سازها را گویند که مطربان نوازند مانند چنگ و رباب و امثال آن. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160). || سپیدی که بر روی زبان بندد در طب بیشتر علامت امتلاء و تخمه ٔ معده باشد :
ای که طبیب خسته ای روی زبان من ببین
کاین دم و دود سینه ام بار دل است بر زبان .
حافظ.
- بار دندان ؛ سفیدک. زنگ دندان. چرک دندان.
|| کرک که بر میوه و برگ بهی و مانند آنست. || بمعنی قلعه. حصار و دیوار. (ناظم الاطباء). بار و دیوار (مخفف باره ). حصار و دیوار. (ناظم الاطباء: بار). || در شاهنامه در معنایی قریب بمعنی ترس و احترام هم استعمال شده. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). || عَرَض ، مقابل گوهر، جوهر. || چرخ. آسمان :
ز ششّم بار هرمزد خجسته
وزیرش گشته ، دل در مهربسته.
(ویس و رامین ).
|| شش ذراع. || در اصطلاح مردم اصفهان بیست من تبریز است. || آنچه نویسندگان نویسند. (برهان ). استدعا و درخواست و عریضه. (ناظم الاطباء). || نصیب. (غیاث ). || شاخ را گویند. (برهان ) (ناظم الاطباء). || پر کردن طبق از طعام باشد. (برهان ). طبق پر از خوراک. || درآمد و مدخل. || محکمه ٔ قضا. (ناظم الاطباء). || بار و بارگی اسب بود. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 151). || (فعل امر) امر بباریدن هم آمده است یعنی ببار. (برهان ). امر بباریدن.(رشیدی ). امر، از باریدن. (غیاث ). ببار. (سروری ). مختصر ببار هم هست. (برهان ). || (نف مرخم ) بارنده. (رشیدی ). بارنده را گویند، همچو: زلف مشکبار و ابر گهربار و امثال آن. (برهان ) . بارنده و ریزنده و افشاننده و پاشنده ، و همیشه بطور ترکیب استعمال میگردد. (ناظم الاطباء). بمعنی بارنده مانند ابر گوهربار. (آنندراج ). بارنده. (غیاث ) (سروری ). بارنده راخوانند مانند زلف مشکبار و ابر باران بار. (جهانگیری ).
- ارغوان بار :
ارغوان بار است چشمم زآن رخ چون ارغوان.
مظفری.
- اشکبار :
چو از چشم گرینده ٔ اشکبار
بر آن خوابگه کرد لختی نثار.
نظامی.
چون چنین دیدند ترسایانْش زار
میشدند اندر غم او اشکبار.
مولوی.
- باران بار :
چه چیز دانم کرد وچه چیز دانم گفت
زمین چگونه کند شکر ابر باران بار؟
فرخی.
- خون بار :
ز رای روشن و شمشیر خونبار
بیک دم عالمی را ساختی کار.
؟ (از حبیب السیر چ خیام ص 124).
- دُرّبار :
از میغ درّبار زمین چون سما شده ست
وز لاله سبزه همچو سما پرضیا شده ست.
ناصرخسرو.
- درربار :
از رشحات خامه ٔ درربار... نضارت یابد. (حبیب السیر چ قدیم طهران ج 3 جزو 4).
- ستاره بار :
بدر پر از شفق کند آن دو ستاره را ز غم
گر تو شکرفشان کنی لعل ستاره بار را.
بدر شاشی (از شرفنامه ٔ منیری ).
- شکربار :
چو کردی باغ شیرین را شکربار
درخت تلخ را شیرین شدی بار.
نظامی.
ماهت نتوان گفت بدین صورت و گفتار
مه را لب و دندان شکربار نباشد.
سعدی (طیبات ).
صبر تلخست ولیکن چه کنم گر نکنم
چون گزیر از لب شیرین شکربار تو نیست.
سعدی (طبیات ).
- کافوربار :
ز باریدن ابر کافوربار
سمن رسته از دشتهای چنار.
نظامی.
- گوهربار :
چو بحر دانش من جوش کرد موج سخن
زبان من بسخن گشت ابر گوهربار.
ناصرخسرو.
ای خداوند حسام دشمن اوبار از جهان
جز زبان حجت تو ابر گوهربار نیست.
ناصرخسرو.
- گهربار :
نو کن سخنی را که کهن شد بمعانی
چون خاک کهن را ببهار ابر گهربار.
ناصرخسرو.
- مرواریدبار :
باغ بوقلمون لباس و شاخ بوقلمون نمای
آب مرواریدگون و ابر مرواریدبار.
فرخی.
- مشغله بار :
شاخ و شجر دهر غم و مشغله بار است
زیرا که بر این شاخ غم و مشغله بار است.
ناصرخسرو.
- مشکبار :
چه باد صبحدم از زلف یار برخیزد
عجب نباشد اگر مشکبار برخیزد.
سیف اسفرنگی (از جهانگیری ).
در سمن کس دید جعد مشکبار
در چمن کس دید سرو سیمتن ؟
سعدی.
- مهبار :
هم ماه بارد از لب خندانش
هم مهر ریزد از کف مهبارش.
ناصرخسرو.
- یاقوت بار :
بیا ساقی آن آب یاقوت وار
درافکن بدان جام یاقوت بار.
نظامی.
و در کلمات زیر مخفف بارنده است : آتش بار. اندوه بار. تیربار. دیناربار. رقت بار. رگبار. زربار. سنگ بار. شرربار. عنبربار. غالیه بار. غم بار. فلاکت بار. گل بار. گلوله بار. لعل بار. محنت بار. مرگبار. مرواریدبار. نافه بار.
|| (اِ) گوشت : همسایه گریستن گرفت گفت بدانکه سه شبانروز بود که اطفال من هیچ نخورده بودند، امروز خری مریده دیدم ، بار از وی جدا کردم و طعام ساختم. (تذکرة الاولیاء عطار). || (اِخ ) یکی از هشت گنج خسروپرویز :
دگر گنج کش بار بودیش نام
چنان کس ندیده ست از خاص و عام.
فردوسی.
|| (اِ) بار الکتریکی ، مقدار الکتریسته است نسبت بواحد سطح با پتانسیل معین. بار الکتریکی یک خازن ، مقدار الکتریسته ای است که بستگی با پتانسیل V و ظرفیت C آن خازن دارد طبق فرمول زیر:
V * C = Q
|| مرادف کار است چنانکه گویند «کار و بار». (برهان ). از اتباع کار است که آنرا کار و بار گویند با واو عاطفه.(آنندراج ). مرادف کار. (غیاث ) (جهانگیری ). با کار مترادف است که کار و بار گویند. (شعوری ج 1 ورق 160).از اتباع کار است که آنرا کار و بار گویند با واو عاطفه ، حکیم سنایی گوید :
بر در ماتم سرای دین و چندین نای و نوش
بر در رعناسرای دیو چندین کار و بار.
(از آنندراج ).
کار و بار همه وی داشت و مصادرات و مواضعات مردم... او می کرد. (تاریخ بیهقی ). چو رفتی بنزدیک او [ سالار بار ] باربد
همش کار بد بد همش بار بد
ندادی ورا بار سالار بار
نه نیزش شدی هیچکس خواستار.
فردوسی.
امروز که دانی از امیران جز از ایشان
شایسته بدین ملک و بدین کار و بدین بار.
فرخی.
جهان را دگرگونه شد کار وبارش
برو مهربان گشت صورت نگارش.
ناصرخسرو.
نفع و ضرّ و خیر و شر از کار و بار مردیَست
پس تو چون بی نفع و خیری بل همه شری و ضرّ؟
ناصرخسرو.
ملک سرگشته بود از روزگارش
کزو گشته ست روشن کار و بارش.
(منسوب به نظامی ).
هرکه را باشد ز یزدان کار و بار
یافت بار آنجا و بیرون شد زکار.
مولوی.
گُسی کرد [ رستم ] بار و بیاراست کار
چنان چون بود درخور کارزار...
بشد با بنه اشکش تیزهوش
که دارد سپه را بهر جای گوش.
فردوسی.
هم آنگه سوی کاروان شد بدشت
شتر خواست تا پیش او بر گذشت
گزین کرد از آن اشتران سه هزار
بدان تا بنه برنهادند بار.
فردوسی.
که گر خر نیاید بنزدیک بار
تو بار گران سوی پشت خر آر.
فردوسی.
زمانه حامل هجر است و لابد
نهد یک روز بار خویش حامل.
منوچهری.
شب تار و بیابان دور و منزل
خوشا آنکس که بارش کمترک بی.
باباطاهر.
نیست خبر سَرْت را هنوز کنون باش
چون نسپرده ست پای تو خر با بار.
ناصرخسرو.
چون شترمرغ نه چو مردم حر
بار را مرغ و خایه را اشتر.
سنایی.
هستم از استمالت دوران
چون شترمرغ عاجز و حیران
نیستم اندر این سرای مجاز
طاقت بار و قوت پرواز.
سنایی.
از هر خری تو خرتری و من اگر ترا
چون خر ببار درنکشم از تو خرترم.
سوزنی.
جداگانه از بهر سالارشان
بسی نقد بنهاد در بارشان.
نظامی.
چند دیناری بحضرت خواجه آورد و نیازمندی بسیار کرد خواجه فرمودند که ازین عدلی بوی بار می آید صورت حال را بازنما آن سوار گفت که سه ماه است که هفت شتر من غایب شده است. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 127). || غله و جز آن. آنچه در دیگ ریزند از حبوب و بُقول و گوشت و جز آن پختن را. مظروف دیگی. مظروف ظرفی. هر چیز که آنرا خورند. (برهان ). قوت و خوراک هرچه باشد. (ناظم الاطباء). خوردنی. محصول و بَرِ زمین یا درخت. تره بار. خشکبار.خشکه بار. خواربار. سربار: و کار بر شهر تنگ شده بودچه ارتفاعات نواحی به سلطانیان برمی داشتند یک من بار در شهر نمی شایست بردن. (راحة الصدور راوندی ). و محافظت بجائی رسید که هیچ متصرف را مجال تصرف در یک من بار و یک حبه زر نماند. (تجارب السلف هندوشاه ).
- امثال :
از این هم بار مابار نمی شود ؛ این هم کفایت نکند.
بار افزونتر کشد چون مست باشد اشتری
جز بدین مستی کجا یارم کشیدن بار غم...
ادیب نیشابوری (از امثال و حکم دهخدا).
بار ببارخانه گرانتر است ؛ غالباً محصول معدن یا کارخانه در خارج کارخانه و معدن ارزانتر باشد. (امثال و حکم دهخدا).
بار بر خر نهادن ؛ رخت بربستن. مردن. (امثال و حکم دهخدا) :
بگوش اندر همی گویدْت گیتی بار بر خر نه
تو گوش دل نهادستی بدستان نهاوندی.
ناصرخسرو.
برنه بخرْت بار که وقت آمده ست
دل در سرای و جای سپنجی منه.
ناصرخسرو.
واکنون کافتاد خرت مردوار
چون ننهی بر خر خود بار خویش ؟
ناصرخسرو.
بار دجال وشان بر خر نه
به بیابان عدم سر درده.
جامی (از امثال و حکم دهخدا).
بار بر گاو و ناله بر گردون ؛ زحمت و رنج کار گروهی راباشد، تظاهر بکار و کوشش گروهی دیگر را. (امثال و حکم دهخدا).
بارت چو آرد شد بآسیا چه مانی :
سپهر از کجرویها توتیا کرد استخوانم را
چو بارم آرد شد دیگر چرا در آسیا مانم ؟
صائب (از امثال و حکم دهخدا).
بار را مرغ و خایه را اشتر
(چون شترمرغ نه چون مردم حر...).
سنایی (از امثال و حکم دهخدا) _(: k05l)_
بار رفتن بر اشتر است ولیک
ناله ٔ بیهده درای کند.
سنایی (از امثال و حکم دهخدا).
بار سبک زود بمنزل میرسد. (امثال و حکم دهخدا).
بارش را بار کردن ؛ از راهی غالباً نامشروع غنی شدن. (امثال و حکم دهخدا).
بارش کردن ؛ بکنایه ، سقط و دشنام گفتن. با لاغ و مزاح گفتنیها را گفتن. (امثال و حکم دهخدا).
بار کج بمنزل نمیرسد.(امثال و حکم دهخدا).
چیزی بارش نیست ؛ کنایه از اینکه معلومات و لیاقتی ندارد.
که بار محنت خود به که بار منت خلق
(بنان خشک قناعت کنیم و جامه ٔ دلق...).
سعدی (از امثال وحکم دهخدا).
- بابار ؛دارای بار. باردار :
نیست خبر سَرْت را هنوز کنون باش
چون نسپرده ست پای تو خر بابار.
ناصرخسرو.
رجوع به «بار» شود.
- بار استر ؛ بار خر واستر. وِقْر. (منتهی الارب ).
- باربار ؛ بارهای بسیار. حملهای عدیده.
- بار بیشتر در جای کردن ؛ درین مورد تاریخ بیهقی کنایه از شراب بسیار خوردن آورده است : خوارزمشاه بخندید، گفت : سالار دوش بار بیشتر در جای کرده است. (تاریخ بیهقی ).
- بی بار ؛ بدون بار. ستوری که باربر پشت نداشته باشد. بمجاز، آنکه سختی و مشقت نکشد.
- پربار ؛ آنکه یا آنچه بار بسیار دارد.
- پیلبار ؛ بار پیل. پیل وار.
- تای بار ؛ نیمه ٔ خروار یعنی یک لنگه بار. (برهان : بار).
- چیزی در بار داشتن ؛ چیزی فهمیدن : چیزی در بار ندارد.
- خرکی بار کردن ؛ بسیار خوردن.
- سبکبار ؛ چارپائی که بارش اندک باشد.
- سربار ؛ بار اضافه بر ظرفیت :
اگر باری ز دوشم برنداری
چرا باری بسربارم گذاری ؟
ناصرخسرو.
وجود خسته ٔ من زیر بار جور فلک
جفای یار بسربار برنمیگیرد.
سعدی (بدایع).
- شتربار ؛ اشتربار. بار شتر. وسق [ وِ / وَ ]. (منتهی الارب ) :
زر وزیور آرند خروارها
ز سیفور و اطلس شتربارها.
نظامی.
نورد ملوکانه بیش از شمار
شتربار زرینه بیش از هزار.
نظامی.
ده شتربار از آن بحضرت شاه
ارمغانی روانه کرد براه.
نظامی.
- عدل بار ؛ لنگه بار. باری که بر پشت چهارپا نهند.
- کم بار ؛ صفت چارپایی که بارش اندک باشد. سبکبار.
- کوله بار ؛ پشتاره. پشتواره (بار پشت ). مقدار باری که به پشت گیرند یا نهند.
- گرانبار ؛ سنگین بار :
سپاه از غنیمت گرانبار دید.
نظامی.
چه نیکو زده ست این مثل پیر ده
ستور لگدزن گرانبار به.
سعدی (بوستان ).
- یکبار ؛ دو عدل. دو لنگه : یکبار هندوانه. یکبار کاه.
|| مجازاً،مسئولیت. تکلیف. دین :
بار ولایت بنه از کتف خویش
نیز بدین بار میاز و مدن.
کسائی.
از عشق فکندستی در گردن من طوق
وز رنج نهادستی بر گردن من بار.
فرخی.
در دعای مؤمنین و مؤمناتی زآنکه هست
زیر بارت گردن هر مؤمن و هر مؤمنه.
منوچهری.
|| تکلیف مالایطاق باشد. (برهان ) (ناظم الاطباء).
- بار بر کسی نهادن ؛ کنایه از تحمیل تکلیف و فشار خود بر دیگری کردن :
بدان تا بمن بر نهی بار خویش
یکی دیگرت کرد سر زیر بار.
ناصرخسرو.
- باری از دوش کسی برداشتن ؛ زحمت و رنج کسی را کاستن. از مشقت و سختی کسی کم کردن.
- پشت یا گردن بزیر بار آوردن ، یا بزیر بار منت آوردن یا بودن ؛ کنایه از قبول سختی و تحمل مشقت کردن. پذیرفتن پستی :
از بهر خور، ای رفیق چون خر
من پشت بزیر بار نارم.
ناصرخسرو.
گردن کس زیر بار منت تو نیست
زآنک نه منت نهی تو بر کس و نه بار.
سوزنی.
- زیر بار نرفتن ؛ متحمل نشدن. زور و فشار و تحمیلی را نپذیرفتن. قبول تحمیل و زور نکردن.
- سبکبار ؛ آنکه بار گناه و مسئولیتش کم باشد. وارسته. مهذب. کم گناه :
جهان سرای غرور است و دیو نفس هوا
عفی اﷲ آنکه سبکبار و بیگناه برست.
سعدی.
سبکبار مردم سبکتر روند.
سعدی (بوستان ).
مرد درویش که بار ستم فاقه کشد
بدر مرگ همانا که سبکبار آید.
سعدی (گلستان ).
- سبکباری ؛ بی گناهی. وارستگی. کم گناهی :
جهانستانی و لشکرکشی چه مانند است
بکامرانی درویش در سبکباری ؟
سعدی.
دلم ربودی و جان میدهم بطیبت نفس
که هست راحت درویش در سبکباری.
سعدی (طیبات ).
- سربار کسی شدن ؛ تحمیل بر او شدن. کَل ّ بر کسی شدن.
- سرباری ؛ اضافه باری. کَل بودن. تحمیل شدن بر دیگران :
نه دینار دادش سیه دل نه دانگ
بر او زد بسرباری از طیره بانگ.
سعدی (بوستان ).
- گرانبار ؛ بمجاز، کسی که بسیار بار گناه بر دوش دارد :
چون گرانباران بسختی میروند
هم سبک باری و چستی خوشتر است.
سعدی (طیبات ).
- || مدیون ِ عطای کسی :
شاهی که عطاهاش گرانست ستوده ست
هرچند شوی زیر عطاهاش گرانبار.
ناصرخسرو.
- گرانباری ؛ سختی و رنج. زیر بار کسی بودن :
گرانباری از دست این خصم چیر
چنان میبرم کآسیا سنگ زیر.
سعدی (بوستان ).
|| وزن و ثقل. (ناظم الاطباء). گرانی. (غیاث ). سنگینی :
ترازو طلب کرد و کردش عیار
ز بسیار سنگش فزون بود بار.
نظامی.
و بند و گشاد مهره های قطن استوارتر از بند و گشاد دیگر مهره هاست بسبب آنکه بار مهره های دیگر بر وی نهاده است. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و این استخوان را از بهر آن عیرالکتف یعنی خرک کتف گویند که هرچه بر کتف نهاده شود بار آن بر وی باشد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
بار رفتن بر اشتر است ولیک
ناله ٔ بیهده درای کند.
سنایی.
چو باد اندر شکم پیچد فروهل
که باداندر شکم بار است بر دل.
سعدی (طیبات ).
|| تحمل سختی ، مشقت ، رنج ، ناراحتی. عدم آرامش خاطر :
ز ناگه بار پیری بر من افتاد
چو بر خفته فتد ناگه کرنجو.
فرالاوی.
سواران ما گر ببار اندرند
نه ترکان برنگ و نگار اندرند.
فردوسی.
دست زمانه یاره ٔ شاهی نیفکند
در بازوئی که آن نکشیده ست بار تیغ.
مسعودسعد.
هر زمان بر جان من باری نهی
وین دل غمخواره را خاری نهی.
خاقانی.
چه بارهاست ز تو بر تن سوام و هوام
چه داغهاست ز تو بر دل وحوش و طیور.
ظهیر فاریابی.
ببر گنج کآن بر تو باری مباد
ترا باد و بامات کاری مباد.
نظامی.
شعوری معنی تازه ٔ «ترجی و تمنی » برای «بار» آورده و شعر زیر را بشاهد ذکر کرده است :
دل اگر بار کشد بار نگاری باری
سر اگر کشته شود بر سر کاری باری.
؟ (از شعوری ج 1 ورق 160).
ولی در شعر فوق بار کشیدن بمعنی تحمل سختی است و بار نگار یعنی تحمل رفتار معشوق و باری در هر دو مصراع بمعنی بهرحال و علی ای حال است. || غم و اندوه و گناه بسیار باشد همچون بارگیری محتسب بقال و نان با و قصاب و امثال آنها را و دزد با بار گرفته . (برهان ). رنج و اندوه و غم. (ناظم الاطباء). غم و اندوه. (انجمن آرا) (آنندراج ) :
بار انده مکش که بار دگر
برهانیدت ایزد از غم و بار.
انوری (از انجمن آرا).
گناه. (شعوری ج 1 ورق 160). درد. آزار. || بند. فکر :
رحمتی آورده ام بار دگر
گرچه روز و شب دلت در بار ماست.
انوری.
|| بمجاز، قبض. گرفتگی : در آن حال متوجه ایشان شدم و آن نماز بامداد خواستم که سر راه مسجد ایشان گزارم. رکعت اول را نیز نتوانستم با جماعت ادا کردن آن بار من زیاده شد، بعده بتعجیل روان شدم... بر حضرت ایشان سلام کردم. جواب سلام فرمودند و آهسته در گوش من گفتند که هرچگاه بر کسی قصوری میگذرد از صحبت دوستان حق تعالی و تقدس دور میماند از آن سخن حضرت ایشان اندوه و بار من زیاده از آن شد. (انیس الطالبین صلاح بن مبارک بخاری نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 225). چندروز آن درویش غدیوتی قبض و بار عظیم کشید و کارش تنگ شد تا بدر خواجه التماس عفو نکردند حضرت خواجه از آن درویش عفو نفرمودند. (ایضاً ص 262). و تا مدت ده روز در بار قبض عظیم آن کلمه بود تا آنگاه که والاحضرت خواجه او را شفاعت نکردند از او عفو نفرمودند و از آن بار عظیم خلاصی نیافت. (ایضاً ص 135). آن درویش خسته خاطر نزدیک شیخ فروآمد. او را گفتند که در این راه امثال این بارها بسیار میباشد. (ایضاً ص 149). با وجود آن شکنجه و بار که من داشتم نفس بدفرمای من نمیخواست که آن سِر را گشایم. (ایضاً ص 155).
- از بار بیرون آوردن ؛ از اندوه و غصه رهائی دادن : باری عظیم بر من مستولی گشت... حضرت خواجه... آن بار مرا بحقیقت دیدند لطف نمودند و مرا از بار آن بی ادبی بیرون آوردند. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 137). و خاطرهای ایشان... در بار می شدند و از دولت آن حضور مردم محروم میشدند و ایشان را از آن بار بیرون می آوردند. (ایضاً ص 49).
- در بار بودن ؛ در اندوه ، غصه ، غم ، قبض بودن : خواجه ٔ ما قدس اﷲروحه در غدیوت در منزل درویشی بودند من چون بآن منزل درآمدم معلوم کردم که مجلس با خوف و هیبت است و شیخ شادی در بار است زمانی گذشت شیخ شادی در تن شوی افتاد و حال او متغیر گشت. (ایضاً ص 136).
- در بار شدن ؛ اندوهگین شدن. گرفته شدن : روزی آن وظیفه [ یعنی نماز بامداد جماعت ] قبض کردن از این فقیر فوت شد و بآن سعادت مشرف نشدم که نماز بامداد را در آن جماعت پربرکت حضرت ایشان گزارم در بار شدم. (ایضاً ص 222). آن عزیز از عمل آن جماعت در بار شد. (ایضاً ص 167). نتوانستم که آب گرم سازم و غسل آرم... از حد بیرون در بار شدم. (ایضاً ص 127). همه ٔ درویشان در بار آن تقصیر شدند. (ایضاً همان کتاب ). خاطر شریف حضرت خواجه ٔ ما قدس اﷲروحه از جهت تفرقه ٔ اهل اسلام در بار شده بود. (ایضاً همان کتاب ). من او را گفتم که ای مسکین این چه سخن بود... در گریه شد و بر سر و روی خود بسیار طپانچه زد و قوی در بار شد. (ایضاً ص 222). در عمارت فلان تاک و فلان تاک تقصیر کردید... همه ٔ درویشان در بار آن تقصیر شدند. (ایضاً ص 103).
|| مجازاً، کَل ّ؛ تحمیل بر کسی شدن : آنکه نه یار تست بارش دان.
- از بار رفتن ؛ بچه از مادر افتادن. سقط شدن بچه. بچه از بارش رفتن ؛ سقط کردن جنین را. بچه افکندن.
- بار از دوش کسی برداشتن ؛ بارگرفتن از کتف و پشت وی. بمجاز، آلام و درد او را تخفیف و تسکین دادن : اگر باری ز دوشم برنداری...
- بار اندوه :
ز دل برداشت خواهم بار اندوه
چو نزد میرمیران یافتم بار.
فرخی.
- بار بر دل بودن ؛ غم و اندوه داشتن :
اگرچه نکوهیده باشد حسد
وز او بر دل و جان بود رنج و بار.
فرخی.
دویست خدمت تو بار نیست بر یک دل
یکی عطای تو بار است بر دوصد حمال.
عنصری (از انجمن آرا) (از آنندراج ).
- بار بر دل داشتن ؛ غم و اندوه داشتن. رنج و درد داشتن :
ز من خسرو آزار دارد همی
دلش از رهی بار دارد همی.
دقیقی.
بار بی اندازه دارم بر دل از سودای عشقت
آخر ای بیرحم باری از دلم برگیر باری.
سعدی (خواتیم ).
- || حامله شدن زن. بچه آوردن زن.
- بار بر دل نشستن ؛ هجوم آوردن غم و اندوه. رنج و الم داشتن. دچار مشقت شدن :
بار فراق دوستان بس که نشسته بر دلم
میروم و نمیرود ناقه بزیر محملم.
سعدی (بدایع).
- بار بر دل کسی (بر کسی ) نهادن ؛ رنج دادن کسی را. اندوهگین ساختن او را :
اگر خزینه ٔ قارون بچنگ او آید
ببخشد و ننهد بر کسی ز منت بار.
سوزنی.
چو منعم کند سفله را روزگار
نهد بر دل تنگ درویش بار.
سعدی (بوستان ).
- بار ثنا :
رای شرف خیزدت بر سر همت نشین
بار ثنا بایدت نهال رادی نشان.
مسعودسعد.
- بار جستن ؛ اذن ورود گرفتن برای درآمدن نزد پادشاهی.
- بار خاطر ؛ نقار و کدورت خاطر : گفتم... که من در نفس خویش اینقدر قوت و سرعت همی بینم که در خدمت مردان یار شاطر باشم نه بار خاطر. (گلستان ).
بلائی زین جهان آشوب تر نیست
که بار خاطر است ار هست ور نیست.
سعدی.
- بار خجالت ؛ : و بلطف مرا از بار خجالت بیرون آوردند. (انیس الطالبین نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ص 131).
- بار دل ؛ اندوه دل و غم دل و اندیشه ٔ روزگار. (ناظم الاطباء: بار). نقار و گرد بر دل. (انجمن آرا) (آنندراج ). خطا و گناه و تقصیر. (ناظم الاطباء).
- بار سفر بستن ؛ سفری شدن. راهی شدن :
کاروان میرود و بار سفر می بندند
تا دگربار که بیند که بما پیوندند.
سعدی (خواتیم ).
- بار غم :
ای دل چو هست حاصل کار جهان عدم
بر دل منه زبهر جهان هیچ بار غم.
منوچهری.
تا مست نباشی نبری بار غم یار
آری شتر مست کشد بار گران را.
سعدی.
- بار فاقه ؛ اندوه فقر. ناراحتی و تحمل بی چیزی : و طاقت بار فاقه ندارم بارها در دلم آید که باقلیمی دیگر نقل کنم. (گلستان ).
- بار گران ؛ بار سنگین :
آری شتر مست کشد بار گران را.
سعدی.
- بار منّت :
بی بار منت تو کسی نیست در جهان
از بندگان باری عز اسمه و جل.
سوزنی.
- بر بار کردن کسی را ؛ بار بر پشت آن نهادن : آنهمه نعمت برگرفتند و آن ده مرد را بر بار کردند. (اسکندرنامه ٔ خطی نسخه ٔ سعید نفیسی ). آن ده مرد دیگر باره بر بار کرد. (همان نسخه ).
|| بوم و بار؛ بوم و بر :
که تا بوم و بار است فرزند تو
بزرگان که باشند پیوند تو
نسازم جز از خوبی و راستی
نه اندیشم از کژّی و کاستی
چو سوگند شد خورده قیدافه گفت
که این پند بر تو نشاید نهفت.
فردوسی.
- گیله بار ؛ (در قفقاز) باد گرم که از بلاد گیلان وزد. مقابل خزری.
|| (اِخ ) نامی از نامهای خدای تعالی. (برهان ). نامی است از نامهای خدا و آن عربی است. (انجمن آرا) (آنندراج ). مخفف بارء عربی بمعنی خدای بیچون ، مانند بارخدایا. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). نامی است از نامهای حق تعالی. (غیاث ) (جهانگیری ). نام شریف خدای تعالی. (شعوری ج 1 ورق 160). || (اِ) بمعنی بزرگی و رفعت و شأن و شوکت باشد. (برهان ). بزرگی. (غیاث ). بزرگی و رفعت و شأن وشوکت که بخداوند عالم جل شأنه نسبت کنند. (ناظم الاطباء). || (ص ) بزرگ و این معنی در ضمن معانی بیستگانه که برای بار ذکر شده در برهان نیست. (شرفنامه ٔ منیری ). بمعنی جلیل و بزرگ چنانکه گویند بارخدا. (آنندراج ). بزرگ و بارفعت. (فرهنگ خطی نسخه ٔ کتابخانه لغت نامه ) (سروری ). بمعنی بزرگ است و ظاهراً از کلمه ٔ هندی «بارا» بمعنی بزرگ مشتق باشد و با «بابا»همریشه است و در کلمات «احمدپوربارا» نام شهری بهندبمعنی احمدپور بزرگ مقابل «احمدپورچوتا» نام شهری دیگر بمعنی احمدپور کوچک آمده است. رجوع به احمدپور در همین لغت نامه شود. و در کلمات باراله ، بارالها، بارخدایا، خداوند بار و خدای بار بمعنی آفریننده ٔ بزرگ آید.
- ایزدبار ؛ پروردگار بزرگ :
بسرکشان سیه گفت هرکه روز شمار
ثواب خواهد جستن همی ز ایزد بار.
فرخی.
تا زبانت خمش نشد از قول
ندهد بار نطقت ایزد بار.
سنایی.
بار انده مکش که بار دگر
برهانیدت از غم ایزد بار.
انوری (از سروری ).
رجوع به ایزد بار شود.
- بارخدا ؛ حق تعالی را گویند جل جلاله. (برهان ). خدای بزرگ. خدای پاک و منزه : چون شب درآمد بخفت حق را تبارک و تعالی بخواب دید گفت ای بارخدای رضای تو در چه چیز است ؟ (تذکرة الاولیاء). پادشاهان بزرگ و اولی الامر، و صاحب و خداوند و مولا را نیز گفته اند و شعرا ممدوح را باین معنی خداوند رخصت و بار، و بارخدایا یعنی ای خدای بزرگ. رجوع به بارخدا شود :
بزرگ بارخدایی که [ ممدوح شاعر ] ایزد متعال
یگانه کرد بتوفیقش از جمیعالناس.
منوچهری.
مرغان بر گل کنند جمله بنیکی دعا
بر تن و بر جان میر بارخدای عجم
بارخدایی که او جز برضای خدا
بر همه روی زمین برننهد یک قدم.
منوچهری.
ای بارخدایی که همه بارخدایان
دادند باصل و شرف و گوهرت اقرار.
منوچهری.
- خالق بار ؛ آفریننده ٔ بزرگ :
ز هست و نیست خداوند هست و نیست بریست
بدین دو، خلق تعلق کند نه خالق بار.
ناصرخسرو.
و رجوع به خالق بار شود.
- ذوالجلال بار ؛ خدای بزرگ :
از روی اوو روی همه اولیای او
مکروه بازداری ای ذوالجلال بار.
منوچهری.
|| حاصل درخت را گویند از میوه و گل و غیره. (برهان ). میوه و گل و شکوفه. (ناظم الاطباء). میوه ٔ درخت که آنرا بر نیز گویند. (شرفنامه ٔ منیری ). ثمره و میوه ٔ هر درخت. (غیاث ).میوه و ثمر درخت. (انجمن آرا) (آنندراج ). میوه ٔ درخت. (فرهنگ رشیدی ) (سروری ). حاصل نباتات را گویند از گل و میوه. (جهانگیری ). میوه ٔ درخت که درختش را درخت بارور و شاخش را شاخ بربار گویند. بطور خصوصی میوه ٔخوردنی را گویند و در عربی فاکهه. حاصل نباتات. (شعوری ج 1 ورق 160). بر. میوه. ثمر، میوه ٔ درخت است و تا بر درخت است بربار گویند. حاصل ، محصول درختی. فایده. آنچه درخت آرد بسالی از میوه ٔ خوردنی و ناخوردنی. رجوع به بر شود. تمام شکوفه را گویند. (شعوری ج 1 ورق 160 برگ ب از مجمع الفرس ) :
گلستان که امروز باشد ببار
تو فردا چنی گل نیاید بکار.
فردوسی.
ز قنوج بر نگذرد نیکبخت
بسالی دو بار است بار درخت.
فردوسی.
تا نبود بار سپیدار، سیب
تا نبود نار بر نارون.
فرخی.
چو کاسموی گیاهان او برهنه ز برگ
چو شاخ بید درختان او تهی از بار.
فرخی.
باغبان این شجر از جای بجنباند سخت
تا فروبارد باری که بر اشجار بود.
منوچهری.
رسم بهمن گیر و از نو تازه کن بهمنجنه
ای درخت ملک بارت عز و بیدادی تنه.
منوچهری.
برگهای درختان بیروزه بود یا زمرد و بار آن انواع یواقیت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 403).
ستاره چو گلهای بسیار اوی
همه رستنی برگ و ما بار اوی.
اسدی (گرشاسب نامه ).
همه پر گل و سبزه ومیوه دار
نگردد کم ارچند چینی ز بار.
اسدی (گرشاسب نامه ).
همی گفت کای از جهان ناامید
تهی از هنر همچو از بار بید.
اسدی (گرشاسب نامه ).
نبینی بر درخت این جهان بار
مگر هشیار مرد ای مرد هشیار.
ناصرخسرو (از آنندراج ).
بار مانند تخم خویش بود
سر بیابی چو یافتی پایان.
ناصرخسرو.
اگر شیرین و پرمغز است بارت
ترا خوبست چون گفتار کردار.
ناصرخسرو.
تا شاخ و بار باشد و تا باغ و بوستان
بر شاخ دولت تو ز اقبال بار باد.
مسعودسعد.
شاخی که از درخت هوای تو بردمد
ازرامش نشاط بر و برگ و بار باد.
مسعودسعد.
او اصل مهتریست مر آن اصل را تو فرع
نازان بتو چو چشم بنور و شجر ببار.
سوزنی.
ایا غیاث ضعیفان و غیث درویشان
بباغ مدح تو بر شاخ معرفت بارم.
خاقانی.
زراندود شد سبزه ٔجویبار
ریاحین فروریخت از برگ و بار.
نظامی.
به بار آن امانت و شرایط امامت بوجهی قیام نمود که عالمیان معترف شدند... (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 280).
بار درخت علم نباشد مگر عمل
با علم اگر عمل نکنی شاخ بی بری.
سعدی.
از جور رقیب تو ننالم
خار است نخست بار خرما.
سعدی.
- امثال :
بار، بد باشد چو بد باشد نهال .
ناصرخسرو.
بار، چون بیش شود، شاخ فرودآرد سر.
کمالی.
بار مانند تخم خویش بود.
ناصرخسرو.
درخت هرچه بارش بیشتر ، سرش خمیده تر.
- بابار ؛ باثمر. بامیوه :
بشد مزدک و باغ بگشاد در
که بیند درختان با بار و بر.
فردوسی.
- بربار ؛ بر درخت :
سایبان یاسمنش را همه از سنبل تر
خوابگه نرگس او را ز گل بربار است.
رضی الدین نیشابوری.
- بی بار ؛ بی ثمر. بی حاصل. بی نتیجه :
در دست سخن پیشه یکی شهره درختیست
بی بار و ز دیدار همی ریزد ازو بار.
ناصرخسرو.
دین بی لطف شاخ بی بار است
ملک بی قهر گنج بی مار است.
سنایی.
- پربار ؛ پرثمر. بسیارمیوه. پربر :
قول تو چو بار است و تو پربار درختی
آباد درختی که چو خرماست مقالش.
ناصرخسرو.
شاخ پربارم از نجم بنی زهرا
پیش چشم تو همی بید و چنار آید.
ناصرخسرو.
بی برو میوه دار هست درخت
خاص پربار و عامه بی بارند.
ناصرخسرو.
رای شرف خیزدت بر سر همت نشین
بار ثنا بایدت نهال رادی نشان.
مسعودسعد.
بسیار توقف نکند میوه ٔ پربار
چون عام بدانند که شیرین و رسیده ست.
سعدی.
بر او محاسن اخلاق چون رطب پربار
در او فنون فضایل چو دانه در رمان.
سعدی.
منم یارب درین دولت که روی یار می بینم
فراز سرو سیمینش ز گل پربار می بینم.
سعدی (غزلیات ).
- سبکبار ؛ درخت کم ثمر. عیون الدیک ؛ بار درخت بقم را نامند. نَبْق ؛ بار درخت سدر را گویند. حورالسرو؛ بار درخت سرو را گویند. ابهل ؛ بار سرو کوهی را گویند. (از فهرست مخزن الادویه ). هرنوه ؛ بار درخت عود را گویند. ثمرالطرفا؛ بار درخت گز را گویند.ویسک ؛ بار درخت گل صحرائی را گویند. (از مخزن الادویه ).
|| شاخ درخت. (غیاث ). بمعنی شاخ درخت چون گل بربار و ثمر بربار یعنی بر شاخ. (آنندراج ) :
وای کآن غنچه ٔ نوزاد فروریخت ز بار
آه کآن خسرو نوعهد درافتاد ز گاه.
اثیر اخسیکتی.
گلی بودی که باد از بارت افکند
ندانم بر کدامین خارت افکند.
نظامی.
|| درخت. بُته. بن. بته. بوته. اصله. اصل :
دلا کشیدن باید عتاب و ناز بتان
رطب نباشد بی خار و کنز بر بارا.
فرالاوی.
بزیر دیبه ٔ سبز اندر آنَک
ترنج سبز و زرد از بار بنگر.
دقیقی.
اگر نیستی فراین تاجدار
سرت کندمی چون ترنجی ز بار.
فردوسی.
چون درختان گشن بودند از دور و به تیر
درفتادند بدانسان که فتد میوه ز بار.
فرخی.
بگسلاند سر شیر از تن شیر
هم بدانسان که کسی میوه ز بار.
فرخی.
آن جخش ز گردنْش بیاویخته گوئی
خیکی است پر از باد بیاویخته از بار.
لبیبی.
بچمن زار درون لاله ٔ نعمان ببار
چون دواتی بسدین است خراسانی وار.
منوچهری.
|| بمجاز، نتیجه. مولود :
هر آن کره کز آن تخمش بود بار
ز دوران تک برد وز باد رفتار.
نظامی.
|| ثروت. تمول :
بود سرمایه داران را غم بار
تهیدست ایمن است از دزد و طرار.
نظامی.
درتداول گناباد خراسان گویند: فلانی خیلی بار دارد، و اراده کنند بسیار متمول و چیزدار و باثروت باشد. || مطلق اجازه. رخصت و اجازه را گویند عموماً. (برهان ). موقع و فرصت. (ناظم الاطباء). وقت ملاقات. رخصت باشد عموماً. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160). و آمدن پیش کسی. و محل یافتن. (شرفنامه ٔ منیری ). وقت ملاقات و رخصت درآمدن پیش کسی. (سروری ). راه یافتن. اجازه ٔ مطلق دادن. اجازه. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). دستور و پروانگی اجازه. (ناظم الاطباء). رخصت ودخول. (غیاث ) :
حسد بر بر آنکس که او را بود
بنزدیک او بار هنگام بار.
فرخی.
هرکه درآید همی ستاند بی منع
هرکه بخواهد همی درآید بی بار.
فرخی.
غزل رودکی وار خوشتر بود
غزلهای من رودکی وار نیست
اگر چند پیچم بباریک وهم
بدان پرده اندر مرا بار نیست.
عنصری.
پند بپذیر و بفکن از تن بار
گر سوی جانْت پند را بار است.
ناصرخسرو.
علم خورد و برد کردن ، درخور گاو و خر است
سوی دانا اینچنین بیهوده ها را بار نیست.
ناصرخسرو.
تا زبانت خمش نشد از قول
ندهد بار نطقت ایزد بار.
سنایی.
گر بر در وصالت امّید بار بودی
بس دیده کز جمالت امّیدوار بودی.
خاقانی.
چون بدر اختیار نیست مرا بار
گرد سراپرده ٔ مراد چه پویم ؟
خاقانی.
صنم تا شرمگین بودی و هشیار
نبودی بر لبش سیمرغ را بار.
نظامی.
چون زلیخا حشمت و اعزاز داشت
رفت و یوسف را بزندان بازداشت
با غلامی گفت بنشان این دمش
پس بزن پنجاه چوب محکمش
بر تن یوسف چنان بازو گشای
کآن دم آهش بشنوم از دور جای
آن غلام آمد بسی کارش نداد
روی یوسف دید دل بارش نداد.
عطار.
|| رخصت و اجازت و راه دخول ملاقات و درآمدن پیش کسی باشد خصوصاً. (برهان ). رخصت دخول. (ناظم الاطباء). رخصت رفتن بحضور سلطان که گویند بار نیست یا هست. (انجمن آرا) (آنندراج ). رخصت چنانکه گویند فلان را بار دادند و فلان تنگبار است. (رشیدی ). رخصت پیش کسی. (سروری ). رخصت مجلس خاص خصوصاً. (شعوری ج 1 ورق 160). اذن درآمدن بر شاه یا امیری. پذیرائی. زیارت. بار دادن سلاطین ؛ پذیرفتن کسان راو بار عام آن باشد که همه ٔ طبقات خدمتکاران و سفرا را پذیرند و حضور یافتن کسان در نزد شاه. مجلس حضور یافتن. بار خاص ؛ آنکه فقط عده ٔ بخصوصی را پذیرند. اجازه ٔ شرفیابی (در اصطلاح امروز) :
می بینی آن دو زلف که بادش همی برد
مانند عاشقی است که هیچش قرار نیست
یا نه که دست حاجب سالار لشکر است
کز دور مینماید کامروز بار نیست.
خبازی نیشابوری.
باغ ارم شراع تو باشد بروزخوان
بیت الحرم رواق تو باشد بروز بار.
منوچهری.
این چو روز بار لشکر پیش میر میرزاد
وآن چو روز عرض پیلان پیش شاه شهریار.
منوچهری.
پنجم شعبان امیر از پگاه نشاط شراب کرد. پس از بار با ندیمان و غلامی که او را نوشتکین نوبتی گفتندی... (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 416). شش روز از جمادی الاَّخرگذشته پس از بار، بوسهل حمدونی خلعت بپوشید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 398). پس از مجلس بار برنشست [مسعود]. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 349).
شاید که ز شهر خویش دورم
یا نیست سوی امیر بارم.
ناصرخسرو.
لاجرم از خلق جز که مست و خسان را
بر در این مست بر نه جاه و نه بار است.
ناصرخسرو.
شاید اگر نیست بر در ملکی
جز بدر کردگار بار مرا.
ناصرخسرو.
ملوک روی زمین را بخلعت و تشریف
نگین و تاج و سریر از سرای بار تو باد.
سوزنی.
مبارزی که مر او را بروز بار و مصاف
هر آنکه دید ببیند بچشم روشن بین.
سوزنی.
خورشیدوار نور دهد بر همه جهان
جمشیدوار چون بنشیند بصدر بار .
سوزنی.
راست گوئی که ز بسیاری انجم هستی
درگه خواجه ز بسیاری شاهان گه بار.
انوری (از سروری ).
بارگاه عصمةالدین روز بار
خسروان را جا و ملجا دیده ام.
خاقانی.
بروز بار کو را رای بودی
به پیشش پنج صف برپای بودی.
نظامی.
مفتئی را دید آن پرهیزکار
بر در سلطان نشسته روز بار.
عطار.
وگر چنانکه در آن حضرتت نباشد بار
برای دیده بیاور غباری از در دوست.
حافظ.
|| پذیرائی عمومی. بار عام. مقابل پذیرائی خصوصی و بار خاص. انجمن عام و سلام عام. (ناظم الاطباء: بار). || ملاقات کردن با کسی. (شعوری ج 1 ورق 160 از مجمع الفرس ) . شعوری جزو معانی بار معنی تازه ٔ «راه » را آورده و این شعر حافظ را بعنوان شاهد ذکر کرده است :
وگر چنانکه در آن حضرتت نباشد بار
برای دیده بیاور غباری از در دوست.
حافظ (ازشعوری ج 1 ورق 160).
ولی از شعر فوق همان معنی رخصت و اجازه مستفاد میشود.
چو خورشید تابان ز گنبد بگشت
گه بار بیگانه اندرگذشت.
فردوسی.
هر روز یکی دولت و هر روز یکی عز
هر روز یکی نزهت و هر روز یکی بار.
فرخی.
پادشاهان را فخری چه برزم و چه ببزم
شهریاران را تاجی چه بصید و چه ببار.
فرخی.
آستان خاص سلطان سلاطین داده بوس
بس ببار عام پیش صفه مهمان آمده.
خاقانی.
بارگه بر سپهر زدبهرام
بار خود کرد بر خلایق عام.
نظامی.
- بی بار ؛بی اجازه ، بی رخصت ، بی اذن دخول :
هرکه درآید همی ستاند بی منع
هرکه بخواهد همی درآید بی بار.
فرخی (از جهانگیری ).
از حشمت جاه تو همی پیش نیاید
نور قمر و شمس بنزدیک تو بی بار.
سنایی (از انجمن آرا).
- تنگ بار ؛ صفت برای درباریست که کم بپذیرد. مجلس کم جمعیت و خلوت :
دل شه در آن مجلس تنگ بار
به ابروفراخی درآمد بکار.
نظامی.
عروس حصاری چو دید آن حصار
بلرزیداز آن درگه تنگ بار.
نظامی (شرفنامه چ وحید ص 297).
رجوع به تنگ بار شود.
- دارنده ٔبار ؛ سالار بار :
ندا برداشته دارنده ٔ بار
که هر صف زیر خود بینند زنهار.
نظامی.
رجوع به سالار بار شود.
- سالار بار ؛ رئیس تشریفات. حاجب :
بفرمود خسرو بسالار بار
از آن پس دو خوان خورش را بیار.
فردوسی.
گرازان بیاورد سالار بار
شگفتی بماند اندرو شهریار.
فردوسی.
در بار بگشاد سالار بار
نشست از بر تخت زر شهریار.
فردوسی.
چنین داد فرمان بسالار بار
که با من ندارد کس امروز کار.
نظامی.
- کله ٔبار ؛ آنچه هنگام بار دادن برای مردم نصب کنند. (رشیدی ). بمعنی سراپرده ٔ شاهان است که هنگام بار دادن برای استادن مردم نصب نمایند. (آنندراج ) :
کله ٔ بارت شده بر اوج میغ
کنگر قصرت زده بر اوج تیغ.
خسروی (از آنندراج ).
- || پرده و سراپرده و بارگاه باشد. (برهان ).
- || بارگاه. (غیاث ) (جهانگیری ). بمعنی پرده نیز آورده اند. (از رشیدی ). بارگاه و درگاه. (ناظم الاطباء).
- || سراپرده و پرده ٔ در خیمه. (ناظم الاطباء). پرده. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160).
- || قصر. مجلس. کاخ. در جهانگیری آمده است : بار، بارگاه را گویند، و بیت خسرو را سند کرده (کله ٔ بارت...) و در این تأمل است چه از این بیت بارگاه مفهوم نمیشود، بلکه کله ٔ بار بمعنی سراپرده ٔ پادشاهان است که هنگام بار دادن برای ایستادن مردم نصب نمایند. (انجمن آرا). قصر و بارگاه و دربار. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). بمعنی بارگاه که بطور اختصار اطلاق کنند. (شعوری ج 1 ورق 160).
|| بمعنی دیوان خانه ٔ شاهان :
بروز بار کو را یار بودی
به پیشش پنج صف در کار بودی.
نظامی (از شعوری ج 1 ورق 160).
|| بمعنی ایوان پادشاهان نیز آمده. (از فرهنگ خطی متعلق بکتابخانه ٔلغت نامه ) :
در بار بگشاد دستان سام
برفتند گردان بزرین نیام.
فردوسی.
وز آن پس بتخت کئی برنشست
در بار بگشاد و لب را ببست.
فردوسی.
در بارت گشاده ست و ببسته ست این همه درها.
منوچهری.
پرده بردار تا فرودآید
هودج کبریا بصفه ٔ بار.
سنایی.
مملکت اختیار نامزد عشق و تو
از در بار خیال پرده فروتر گذار.
خاقانی.
بفرمود شه تا رقیبان بار
کنند آن فروبسته را رستگار.
نظامی.
|| مجلس و محفل و انجمن. (ناظم الاطباء). رجوع به دربارشود. || جای انبوهی و بسیاری چیزی همچون :هندوبار و دریابار و جویبار و امثال آن. (برهان ). جای بسیار انبوهی و چیزها مانند جویبار و رودبار و زنگبار و هندوبار و گنجبار. (انجمن آرا) (آنندراج ). و درین معنی غالباً بصورت مزید مؤخر بکار رود. جای انبوهی چیزی چون هندوبار و زنگبار و دریابار. (رشیدی ).بسیاری هر چیز و جای انبوه هر چیز چون : زنگبار و دریابار. (غیاث ). جای انبوهی و بسیاری چیزی را گویند مانند: هندوبار و گنج بار و دریابار. (جهانگیری ). جای جمعیت و محل بسیار که هندوبار و دریابار گویند. (شعوری ج 1 ورق 160) (ناظم الاطباء). جویبار؛ جائی که جویهای بسیار در آن پراکنده شده. و از همین قبیل است زنگبار و مالبار و هندوبار. بمعنی ساحل است و در زبان قدیم اوستائی بهمان معنی آمده. (از فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). || در ترکیبات ذیل بار از پهلوی بمعنی ساحل ، کنار، کناره ، ناحیه ، منطقه ، جای ، حوالی ، اراضی ، زمین ، مملکت ، ملک و محل بسیاری چیز و مزید مؤخر امکنه آید مثل :«پارا» در یونانی. در لغت محلی شوشتر (نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ لغت نامه ) بمعنی دریای بزرگ یا شهری در کنار دریا آمده است. در لاروس ذیل کلمه ٔ بار آرد: کلمه ٔ فارسی است بمعنی مملکت چون زنگبار بمعنی مملکت زنگ و مالبار بمعنی مملکت ماله ها. مؤلف گوید: بگمان من بمعنی مطلق زمین باشد چنانکه ارس بار، نواحی ارس. ارسباران. اروندبار. (در کتاب زند و هومن یسن بمعنی ساحل دجله آمده است ). || ساحل دریا. کنار دریا:جای بر ایشان ایدون تنگ بکرد که سپاه اردشیر را گذشتن نشایست و اردشیر خود تنها به بار دریا افتاد. (کارنامه ٔ اردشیر پاپکان ترجمه ٔ صادق هدایت ص 20). اردشیر، راه به بار دریا گرفت. (ایضاً همان کتاب ). بواک را با اسوباران آنجا هشته خود بر بار دریا شد. (همان کتاب ص 16).
- اسفید رودبار ؛ یاقوت ذیل این کلمه آرد: معناه ناحیة النهر الابیض.
- اناربار ؛ انار در اصل ، انارباربوده است بعد از آن اختصار کردند در او [ اعراب ] وگفتند انار. و انار اسم وادی قم بوده و بار، اسم کنار وادی و رهگذر آن و این رستاق را اناربار، نام کردند از بهر آنک بر کنار وادی واقع شده. (تاریخ قم چ طهران ص 23).
- جوبیار :
روان آب بسیار در رودبار
لب جویبارش همه گل ببار.
(منسوب به فردوسی ).
- دریابار :
پی در گاو است و گاو در کهسار است
ماهی ّ سریشمی بدریابار است.
منسوب به ابوسعید ابی الخیر (از فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ).
رفتمی گه گهی بدریابار
سودها دیدمی در آن بسیار.
نظامی.
چشمه از سنگ برون آرد و باران از میغ
انگبین از مگس نحل و دُر از دریابار.
سعدی.
رجوع به دریابار شود.
- رودبار :
روان آب بسیار در رودبار
لب جویبارش همه گل ببار.
(منسوب به فردوسی ).
ازین سیل گاهم چنان ده گذار
که پل نشکند بر من از رودبار.
نظامی.
شب و روز بر طرف آن رودبار
دواسبه همی راند بر کوه و غار.
نظامی.
ز بس رود خیزان لب رودبار
نشانده ز رخسار گیتی غبار.
نظامی.
- زان زی بار ؛ زره بار (دریاچه ٔ...). زندبار یا زنده بار. ظاهراً مراد ساحل زاینده رودباشد.
- زنگبار :
به یک جای هم روم و هم زنگبار
فرومانده زنگی و رومی ز کار.
نظامی.
تو گفتی که در خطه ٔ زنگبار
ز یک گوشه ناگه درآمد تتار.
سعدی (بوستان ).
- کلاه بار ؛ ثم تخطف (ای تقلع) المراکب الی موضع یقال له کلاه بار المملکة و الساحل کل یقال له بار.(اخبار الصین و الهند ص 8 س 15).
- گنگ بار. رجوع به گنگبار شود :
چو بانگ مرکب تو بر بساط غزو بخاست
نداد گنج همه گنگ بار از آتش و آب.
مسعودسعد.
- مالابار (ملک مالوا) ؛ مالبار. ماله بار. ملیبار. ملابار. مالی بار. مینبار (بحرالمینبار). (دمشقی ).
- هندبار، هندوبار :
چو ماسوره ٔ هندباری برنگ
میان آکنیده بتیر خدنگ.
نظامی.
قلم بیمن یمینش چو گرم رو مرغی است
که خط بروم برد دمبدم ز هندوبار.
سعدی.
|| حمل زنان و حیوانات دیگر. (برهان ). جنین بچه در شکم مادر. (ناظم الاطباء). بچه ٔ شکم آدمی و حیوانات که آنرا بعربی حمل گویند. (انجمن آرا) (آنندراج ). بچه ٔ در شکم. (رشیدی ). حمل زنان. (غیاث ). حمل زنان و ماده ٔ چهارپایان. (جهانگیری ). حمل زنان و چهارپایان. (شعوری ج 1 ورق 160). آنچه در شکم زن آبستن است از پسر یا دختر: عَقَق ؛ بار شکم. عقاق [ ع َ / ع ِ ]؛ بار شکم ناقه. غَدَوی ّ؛ بار شکم گوسفند خاصةً. (منتهی الارب ) :
امروز همی بینمتان بارگرفته
وز بار گران جرم تن ادبار گرفته.
منوچهری.
نه شکم آسمان حامله ٔ بار اوست
بر سر یک مشت از آن مانده چنین بی قرار.
خاقانی.
هر آن کره کز آن تخمش بود بار
ز دوران تک برد وز باد رفتار.
نظامی (از آنندراج ).
|| نطفه. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). || کرت و مرتبت و نوبت و دفعه را گویند. (برهان ). دفعه و مرتبه. (ناظم الاطباء). بمعنی کرت و مرتبه است مانند: ده بار و هزار بار. (آنندراج ). نوبت و مرتبه. (رشیدی ). دفعه. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). کرت و مرتبه. (غیاث ) (جهانگیری ). نوبت. (سروری ). مَرّه. مرّت (ج ، مرات ). کَرّة. تارة. تارت. سَر. ره. راه. کش [ ک َ / ک ِ ] (تداول عامه ). وار. واره. پَی. نیابت. طور (ج ، اطوار). (منتهی الارب ). باز. از نو. از سر. دَست (در برنشست بیمار). (یادداشت بخط مؤلف ). مجدداً. کراراً :
چنین داد پاسخ که بار نخست
دل از عیب جستن ببایدْت شست.
فردوسی.
ز قنوج برنگذردنیکبخت
بسالی دو بار است بار درخت.
فردوسی.
چو این بار آید سوی ما بجنگ
یکی برگرایم ببینمْش سنگ.
فردوسی.
بزرگان حسودان آن کهترند
که با او سخن گفت خسرو دو بار.
فرخی.
همی تا بیک بار بیرون نیاید
بدخشی و پیروزه و زرّکانی.
فرخی.
گفتم فغان کنم ز تو ای بت هزار بار
گفتا که از فغان بود اندر جهان فغان.
عنصری.
معذور همی دار که این بار دگر من
شعر دگرت گویم این باره ازین به.
منوچهری.
در مدت دو هفته ببستی تو ای ملک
جسری بر آب جیحون به زآن هزار بار.
منوچهری.
... در هفته دو بار برنشستی. (تاریخ بیهقی ). امیر مسعود عادت داشت که هربار که برنشستی ایشان را میزبانی کردی. (تاریخ بیهقی ). اگر هزار بار زمین را ببوسی که هیچ سود ندارد. (تاریخ بیهقی ).
می و عنبر و عود و کافور خشک
هم از فرش دیبا و دینار و مشک
فرستاد از این هرچه بد درخورش
یکی بار هر هفته رفتی برش.
اسدی.
بمهراج بر شد جهان تنگ و تار
شکستند لشکرْش را چند بار.
اسدی.
بهتر سخنان و پند حجت
صد بار ترا ز شیر مادر.
ناصرخسرو.
جهان را نوبنو چند آزمائی
همانست او که دیدستیش صد بار.
ناصرخسرو.
توبه سگالی که نیز بازنگردی
سوی بلا گرْت عافیت دهد این بار.
ناصرخسرو.
... خویشتن بیکبار اندر آب سرداندازد و زود برآید. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). قباد هزار بار خرم تر گشت و او را نواختها فرمود. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 87). چون بارها آنرا بیازمود حاصل ندید. (کلیله و دمنه ). آنکه... بارها دستبرد زمانه ٔ جافی دیده بود... سبک روی بکار آورد. (کلیله و دمنه ). بارها بر سر جمع و ملأ با او ثناها گفته ام. (کلیله و دمنه ).
جهان پیمانه را ماند بعینه
که چون پر شد تهی گردد بهر بار.
خاقانی.
هر بار نفس که برگشایم
غم تعبیه در میان ببینم.
خاقانی.
این بار، نار صاعقه افتاد در دلم
وین بار آب واقعه بگذشت از سرم.
خاقانی.
بگیرم پند تو بر یاد ازین بار
بکوشم هرچه بادا باد ازین بار.
نظامی.
تجربتش کرد چنین چند بار
قاعده ٔ مرد نگشت از قرار.
نظامی.
کسی را کز تو عزت یافت یک بار
بنادانی مکن خوارش فلک وار.
عطار.
هزاربار بگفتم هزار بار هزار
بدل که ای دل مسکین مرو تو از پی یار.
سعدی.
بتیغ هجر بکشتی مرا و برگشتی
بیا و زنده ٔ جاوید کن دگربارم.
سعدی (طیبات ).
چو باری بگفتند و نشنید پند
بده گوشمالش بزندان و بند.
سعدی (بوستان ).
شیخ اجلم بارها بترک سماع فرموده بود. (گلستان ).
بارها گفته ام و بار دگر میگویم
که من دلشده این ره نه بخود می پویم.
حافظ.
- بیکبار ؛ ناگهان. دفعةً :
کیست آن لعبت خندان که پریوار برفت
که قرار از دل دیوانه بیکبار برفت.
سعدی.
- یک بار ؛ یک دفعه. یک مرتبه.
- || یکبار؛ ناگهان.
|| دیگدان و جای کنده را گویند. (برهان ). سه پایه و دیگدان. (ناظم الاطباء). بمعنی دیگدان استنباط میشود چنانکه چون چیزی پزند گویند دیگ بر بار نهادم یا دیگ بربار دارد. (انجمن آرا) (آنندراج ). دیگ بر بار نهاد و بر بار گذاشت و بر بار دارد یعنی می پزد، لیکن محقق نشد که بار درین ترکیب بچه معنی است و در فرهنگ نسخه ٔ سروری درین ترکیب بمعنی دیگدان گفته اما هیچ جا علیحده بدین معنی یافته نشد. (رشیدی ). دیگدان. (سروری )(جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160) :
یکی دیگ رویین ببار اندرون
که استاد بد، او بکار اندرون.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 7 ص 1957 س 21).
عشق یخنی دل ما برد بیغما امروز
مطبخی خیز و برودیگ کلان نه بر بار.
بسحاق اطعمه (از انجمن آرا) (از آنندراج ).
خاله بی بی چو ترا میل طبیعت باشد
عمه خاتون بنهد بهر تو دیگی بر بار.
بسحاق اطعمه (از سروری ).
|| محصول. کالا. اشیاء و امتعه :
بیابان چو بازار چین شد ز بار
بدانسو که بد لشکر شهریار.
فردوسی.
چون بشام رسیدند و بار بخریدند سود بسیار حاصل آمد. (قصص الانبیاء ص 215). || رخت و سامان. || کنده و خندق. (ناظم الاطباء). || بیخ وبن هر چیز باشد. (برهان ). اصل و ریشه و بیخ و بنیاد. (ناظم الاطباء). بمعنی سر و بن است. حکیم سنایی راست :
قفس تنگ چرخ و طبع حواس
پر و بالت بکند از بن و بار.
بیخ و بن درخت. (غیاث ). بیخ و بن. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160). بیخ و بار. (جهانگیری ).
در عبارت بن و بار و بیخ و بار بمعنی زیر و بالا یعنی از سر تا ته آمده است. (از فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). بن و باربمعنی زیر و بالا نیز آمده است. (آنندراج ). بن و باریعنی پای تا بسر، چه بن پائین و بار بالا میباشد نه آنکه بمعنی بیخ و بن بود. (رشیدی ). پایه و اساس. شالده. بیخ و بار :
بماهی چهار میر بماهی چهارشاه
بماهی چهار شهر بکند از بن و ز بار.
فرخی.
عطار بکلبه در، با عود همی گفت
کاصل تو چه چیز است وچه چیزی ز بن و بار.
فرخی.
میر گرت یک قدح شراب فروریخت
چون که تو از دین برون شدی ز بن و بار؟
ناصرخسرو.
رجوع به بر (بن و بر) شود.
- بیخ و بار ؛ بن و بار :
عمرهای نوح باید تا شهی خیزد دگر
هم از آن شاهان که تو برکنده ای از بیخ و بار.
فرخی.
بارم انده ریخت بیخم غم شکست
گرنه باری بیخ و باری داشتم.
خاقانی.
ز بیرحمی از بیخ و بارش مکن
که نادان کند حیف بر خویشتن.
سعدی (بوستان ).
ستیز فلک بیخ و بارش بکند.
سعدی (بوستان ).
|| غشی که در زعفران و مشک و غیر آن کنند. (برهان ). فسادو غش. (ناظم الاطباء). غشی که در سیم یا زعفران و مشک کنند. و بار این چار چیز مأخوذ از سبکی و فزونی آنهاست و اصل آن بار بمعنی حمل است چه گوشت گاو را چون زعفران کنند و جگر سوخته را چون مشک ، و با یکدیگر مخلوط سازند. (انجمن آرا) (آنندراج ). بار مشک و بار زعفران ، سنگینی و فزونی مشک از جگر سوخته و زعفران از ریشهای گوشت گاو که اهل غش بدان مغشوش کنند و فروشند. (رشیدی ). چیز بدلی که در چیز خالص و پاک داخل کنند. غش و آمیزش که در مشک و زعفران کنند. (غیاث ). غشی که میان زعفران و مشک و غیر آن کنند. غش و اختلاط در سیم و زر و غیره. (شعوری ج 1 ورق 160) :
شنیده ام بحکایت که بار مشک کنند
از آن جگر که ز آتش بدان رسیده اثر.
ازرقی (از انجمن آرا) (ازآنندراج ).
هر جا که محرمی است خسی هم حریف اوست
آری ز گوشت گاو بود بار زعفران.
خاقانی.
|| آنچه با زر و نقره در گداز نهند. (برهان ). بار پول ؛ مسی که درطلا و نقره ٔ مسکوک داخل کنند. (ناظم الاطباء: بار). آنچه بر زر و سیم مسکوک زنند از فلزات کم بها. عیار. حُمْلان که بر زر و سیم زنند. آنچه از فلزی دیگر بر دنانیر و دراهم زنند. عیار :
سیم بی بار اگرچه پاک بود
چون بناگوش آن سمن بر نیست.
عنصری.
زر چون بعیار آمد کم بیش نگردد
کم بیش شود زرّی کآن با غش و بار است
کم بیش نگردد سخن حجت هرگز
زیرا سخنش پاکتر از زرّ عیار است.
ناصرخسرو.
گر دلم در عشق تو دیوانه شد عیبش مکن
بدر بی نقصان و زر بی بار و گل بی خار نیست.
سعدی.
|| یار و دوست را گویند. (برهان ). بمعنی دوست و مایل ، مانند: عشقبار یا عشقباره بمعنی عشقباز، همچنین گاوباره یعنی گاودوست ، گاوباز. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). باره و بار دوست باشد چون زن باره و غلام بار و غلام باره. (رشیدی ). بمعنی دوست است و آن بیشتر به ترکیب گفته شود مانند غلام باره و زن باره و گاوباره ، چنانگه گفته اند :
آنکو بچه گای و طفل باره ست
ای بس که کشد زحیر و رنجه.
؟ (از انجمن آرا) (از آنندراج ).
بمعنی دوست که باره هم گویند، مثلاً زن باره و غلام باره یعنی زن دوست و غلام دوست. (شعوری ج 1 ورق 160). رجوع به باره شود. || انباری را گویند که بجهت قوت زراعت بر زمین کم زور ریزند. (برهان ) (ناظم الاطباء). انبار. (غیاث ). کود و سرگین و زبیل. (ناظم الاطباء). رشوت. رشوه. کوت. کود: التعریر؛ بار افکندن زمین را. (منتهی الارب ). پاره ٔ نجاست و سرگین مرادف انبار. (رشیدی ). سرگین که برای قوت زمین و زراعت بکار آید. (انجمن آرا) (آنندراج ). انبار بود که در زراعتها بریزند. (جهانگیری ).
- بار زمین ؛ کود زمین. (ناظم الاطباء: بار).
|| در جهانگیری بمعنی انبار غله است که اکثر از تخته درست کنند. (شعوری ج 1 ورق 160 برگ آ). انبار. (ناظم الاطباء). || آرد برنج و ارزن باشد که بجهت بوزه مهیا ساخته باشند و هنوز آنرا صاف نکرده باشند. (برهان ). برنج و یا ارزن که از آن بوزه سازند. (ناظم الاطباء). ارزن و برنج و جز آن که بجهت بوزه مهیا ساخته اما هنوز صاف از درد جدا نکرده باشند. (رشیدی ). برنج و ارزنی که برای بوزه مهیا کرده اند. (انجمن آرا) (آنندراج ). برنج و ارزنی را گویند که بجهت بوزه مهیا ساخته هنوز صافی را از دردی جدا نکرده باشند. (جهانگیری ). برنج پخته که هنوز صاف نشده باشد. (شعوری ج 1 ورق 160). || سازهایی که مطربان نوازند همچون : قانون و طنبور و مانند آن. (برهان ). نام سازی. (ناظم الاطباء). بمعنی سازی که مطربان نوازند. (رشیدی ). بمعنی پرده و ساز و چنگ و رباب. (انجمن آرا) (آنندراج ). سازها را گویند که مطربان نوازند مانند چنگ و رباب و امثال آن. (جهانگیری ) (شعوری ج 1 ورق 160). || سپیدی که بر روی زبان بندد در طب بیشتر علامت امتلاء و تخمه ٔ معده باشد :
ای که طبیب خسته ای روی زبان من ببین
کاین دم و دود سینه ام بار دل است بر زبان .
حافظ.
- بار دندان ؛ سفیدک. زنگ دندان. چرک دندان.
|| کرک که بر میوه و برگ بهی و مانند آنست. || بمعنی قلعه. حصار و دیوار. (ناظم الاطباء). بار و دیوار (مخفف باره ). حصار و دیوار. (ناظم الاطباء: بار). || در شاهنامه در معنایی قریب بمعنی ترس و احترام هم استعمال شده. (فرهنگ شاهنامه ٔ رضازاده ٔ شفق ). || عَرَض ، مقابل گوهر، جوهر. || چرخ. آسمان :
ز ششّم بار هرمزد خجسته
وزیرش گشته ، دل در مهربسته.
(ویس و رامین ).
|| شش ذراع. || در اصطلاح مردم اصفهان بیست من تبریز است. || آنچه نویسندگان نویسند. (برهان ). استدعا و درخواست و عریضه. (ناظم الاطباء). || نصیب. (غیاث ). || شاخ را گویند. (برهان ) (ناظم الاطباء). || پر کردن طبق از طعام باشد. (برهان ). طبق پر از خوراک. || درآمد و مدخل. || محکمه ٔ قضا. (ناظم الاطباء). || بار و بارگی اسب بود. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 151). || (فعل امر) امر بباریدن هم آمده است یعنی ببار. (برهان ). امر بباریدن.(رشیدی ). امر، از باریدن. (غیاث ). ببار. (سروری ). مختصر ببار هم هست. (برهان ). || (نف مرخم ) بارنده. (رشیدی ). بارنده را گویند، همچو: زلف مشکبار و ابر گهربار و امثال آن. (برهان ) . بارنده و ریزنده و افشاننده و پاشنده ، و همیشه بطور ترکیب استعمال میگردد. (ناظم الاطباء). بمعنی بارنده مانند ابر گوهربار. (آنندراج ). بارنده. (غیاث ) (سروری ). بارنده راخوانند مانند زلف مشکبار و ابر باران بار. (جهانگیری ).
- ارغوان بار :
ارغوان بار است چشمم زآن رخ چون ارغوان.
مظفری.
- اشکبار :
چو از چشم گرینده ٔ اشکبار
بر آن خوابگه کرد لختی نثار.
نظامی.
چون چنین دیدند ترسایانْش زار
میشدند اندر غم او اشکبار.
مولوی.
- باران بار :
چه چیز دانم کرد وچه چیز دانم گفت
زمین چگونه کند شکر ابر باران بار؟
فرخی.
- خون بار :
ز رای روشن و شمشیر خونبار
بیک دم عالمی را ساختی کار.
؟ (از حبیب السیر چ خیام ص 124).
- دُرّبار :
از میغ درّبار زمین چون سما شده ست
وز لاله سبزه همچو سما پرضیا شده ست.
ناصرخسرو.
- درربار :
از رشحات خامه ٔ درربار... نضارت یابد. (حبیب السیر چ قدیم طهران ج 3 جزو 4).
- ستاره بار :
بدر پر از شفق کند آن دو ستاره را ز غم
گر تو شکرفشان کنی لعل ستاره بار را.
بدر شاشی (از شرفنامه ٔ منیری ).
- شکربار :
چو کردی باغ شیرین را شکربار
درخت تلخ را شیرین شدی بار.
نظامی.
ماهت نتوان گفت بدین صورت و گفتار
مه را لب و دندان شکربار نباشد.
سعدی (طیبات ).
صبر تلخست ولیکن چه کنم گر نکنم
چون گزیر از لب شیرین شکربار تو نیست.
سعدی (طبیات ).
- کافوربار :
ز باریدن ابر کافوربار
سمن رسته از دشتهای چنار.
نظامی.
- گوهربار :
چو بحر دانش من جوش کرد موج سخن
زبان من بسخن گشت ابر گوهربار.
ناصرخسرو.
ای خداوند حسام دشمن اوبار از جهان
جز زبان حجت تو ابر گوهربار نیست.
ناصرخسرو.
- گهربار :
نو کن سخنی را که کهن شد بمعانی
چون خاک کهن را ببهار ابر گهربار.
ناصرخسرو.
- مرواریدبار :
باغ بوقلمون لباس و شاخ بوقلمون نمای
آب مرواریدگون و ابر مرواریدبار.
فرخی.
- مشغله بار :
شاخ و شجر دهر غم و مشغله بار است
زیرا که بر این شاخ غم و مشغله بار است.
ناصرخسرو.
- مشکبار :
چه باد صبحدم از زلف یار برخیزد
عجب نباشد اگر مشکبار برخیزد.
سیف اسفرنگی (از جهانگیری ).
در سمن کس دید جعد مشکبار
در چمن کس دید سرو سیمتن ؟
سعدی.
- مهبار :
هم ماه بارد از لب خندانش
هم مهر ریزد از کف مهبارش.
ناصرخسرو.
- یاقوت بار :
بیا ساقی آن آب یاقوت وار
درافکن بدان جام یاقوت بار.
نظامی.
و در کلمات زیر مخفف بارنده است : آتش بار. اندوه بار. تیربار. دیناربار. رقت بار. رگبار. زربار. سنگ بار. شرربار. عنبربار. غالیه بار. غم بار. فلاکت بار. گل بار. گلوله بار. لعل بار. محنت بار. مرگبار. مرواریدبار. نافه بار.
|| (اِ) گوشت : همسایه گریستن گرفت گفت بدانکه سه شبانروز بود که اطفال من هیچ نخورده بودند، امروز خری مریده دیدم ، بار از وی جدا کردم و طعام ساختم. (تذکرة الاولیاء عطار). || (اِخ ) یکی از هشت گنج خسروپرویز :
دگر گنج کش بار بودیش نام
چنان کس ندیده ست از خاص و عام.
فردوسی.
|| (اِ) بار الکتریکی ، مقدار الکتریسته است نسبت بواحد سطح با پتانسیل معین. بار الکتریکی یک خازن ، مقدار الکتریسته ای است که بستگی با پتانسیل V و ظرفیت C آن خازن دارد طبق فرمول زیر:
V * C = Q
|| مرادف کار است چنانکه گویند «کار و بار». (برهان ). از اتباع کار است که آنرا کار و بار گویند با واو عاطفه.(آنندراج ). مرادف کار. (غیاث ) (جهانگیری ). با کار مترادف است که کار و بار گویند. (شعوری ج 1 ورق 160).از اتباع کار است که آنرا کار و بار گویند با واو عاطفه ، حکیم سنایی گوید :
بر در ماتم سرای دین و چندین نای و نوش
بر در رعناسرای دیو چندین کار و بار.
(از آنندراج ).
کار و بار همه وی داشت و مصادرات و مواضعات مردم... او می کرد. (تاریخ بیهقی ). چو رفتی بنزدیک او [ سالار بار ] باربد
همش کار بد بد همش بار بد
ندادی ورا بار سالار بار
نه نیزش شدی هیچکس خواستار.
فردوسی.
امروز که دانی از امیران جز از ایشان
شایسته بدین ملک و بدین کار و بدین بار.
فرخی.
جهان را دگرگونه شد کار وبارش
برو مهربان گشت صورت نگارش.
ناصرخسرو.
نفع و ضرّ و خیر و شر از کار و بار مردیَست
پس تو چون بی نفع و خیری بل همه شری و ضرّ؟
ناصرخسرو.
ملک سرگشته بود از روزگارش
کزو گشته ست روشن کار و بارش.
(منسوب به نظامی ).
هرکه را باشد ز یزدان کار و بار
یافت بار آنجا و بیرون شد زکار.
مولوی.
قافیه‌یاب برای اندروید
با خرید نسخه اندرویدی قافیه‌یاب از فروشگاه‌های زیر از این پروژه حمایت کنید:
ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید
نرم‌افزار فرهنگ عروضی
گنجور
گنجور مجموعه‌ای ارزشمند از سروده‌ها و سخن‌رانی‌های شاعران پارسی‌گوی است که به صورت رایگان در اختیار همگان قرار گرفته است. برای مشاهده وب‌سایت گنجور اینجا کلیک کنید.
دریای سخن
نرم‌افزار دریای سخن کتابخانه‌ای بزرگ و ارزشمند از اشعار و سخنان شاعران گرانقدر ادب فارسی است که به حضور دوستداران شعر و ادب تقدیم می‌داریم.