اندر

[اَ دَ] (حرف اضافه)(1) به معنی در باشد که بعربی فی گویند همچنانکه اندر آن و اندر خانه یعنی در آن و در خانه. (برهان قاطع) (هفت قلزم). کلمهء رابطه(2) به معنی در و درون مانند اندر آن یعنی در آن و اندر خانه یعنی درون خانه. (ناظم الاطباء). در. (فرهنگ فارسی معین). مطلقاً در دورهء سامانی بجای در کلمه اندر که در پهلوی هم بدین طریق متداول بوده است بکار میرود و در استعمال این قید گاهی افراط میشود چه هم پیش از اسم می آمده و هم بعد از کلمات مضاف بباء اضافه من باب تأکید بکار برده می شده است. (از سبک شناسی ملک الشعراء بهار چ 2 ج2 ص 57). شعراء متقدمین آن را ردیف قصاید ذکر کرده اند مانند:
سرو نروید چنان بغاتفر اندر.
و از شرایط این لغت لزوم باء است قبل از اندر چنانکه من (مؤلف انجمن آرا) گفته ام:
لالهء بشکفته بین بعنبرش اندر
لؤلؤ ناسفته بین بشکرش اندر.
(از انجمن آرای ناصری).
در شعر گاهی این کلمه را بطور صفت استعمال کرده و آن را پس از موصوف ذکر نموده و بطور ردیف می آورند و در این صورت کلمه «به» را بر موصوف مقدم ذکر می کنند. (ناظم الاطباء). نوشتهء صاحب انجمن آرا و ناظم الاطباء خالی از تسامح نیست چه استعمال اندر بعد از کلمه نزد متقدمان اختصاص به شعر نداشته تا آنرا فقط بصورت ردیف بکار برند و این از اختصاصات زبان آن دوره است و در نظم و نثر و احتمالاً در محاوره نیز بکار میرفته است و نیز در ردیف قصاید که بکار رفته بطور وصفی نیست. بطور کلی آنچه از شواهد موجود در یادداشتهای مؤلف برمی آید اندر بصورتهای زیر بکار رفته است:
1- قبل از کلمه، به معنی «در» که ظرفیت را رساند چه بطور حسی و واقعی و چه بطور فرضی و عقلی :
من اندر نهان زین جهان فراخ
برآورده گردم یکی سنگلاخ.ابوشکور.
برکه و بالا چوچه؟ همچون عقاب اندر هوا
بر تریوه راه چون چه؟ همچو بر صحرا شمال.
شهید [ در صفت اسب ].
خور بشادی روزگار نوبهار
می گسار اندر تکوک شاهوار.رودکی.
ای آنکه من از عشق تو اندر جگر خویش
آتشکده دارم صد و بر هر مژه ای ژی.
رودکی.
ای آنکه غمگنی و سزاواری
وندر نهان سرشک همی باری.رودکی.
زش از او پاسخ دهم اندر نهان
زش به پیدایی میان مردمان.رودکی.
گفت چرا اندر ماه حرام این کاروان بزدی. (ترجمهء تفسیر طبری). هر مهتری که اندر حدود غرجستان است و حدود غور است همه اندر فرمان اواند. (حدود العالم). از روزگار مسلمانی باز پادشایی این ناحیت اندر فرزندان باو است. (از حدود العالم).
همان خشم و پیکار بازآورد
بدین غم تن اندر گداز آورد.فردوسی.
ز گفتار زن گشت بهرام شاد
نخفت اندر اندیشه تا بامداد.فردوسی.
همیشه جهاندار یار تو باد
سر اختر اندر کنار تو باد.فردوسی.
روان اندر او [ چرخ ] گوهر دلفروز
کز او روشنایی گرفته ست روز.فردوسی.
اندر عراق بزم کنی در حجاز رزم
اندر عجم مظالم و اندر عرب شکار.
منوچهری.
ابر بینی فوج فوج اندر هوا در تاختن
آب بینی موج موج اندر میان رودبار.
منوچهری.
اندر اقبال آبگینه خنور
بستاند عدو ز تو ببلور.عنصری.
پیغامها دادیم رسول را که اندر آن صلاح ذات البین بود. (تاریخ بیهقی). ایشان... بتاریخ راندن... چون توانند رسید و دلها اندر آن چون توانند بست. (تاریخ بیهقی). حکما تن مردم را تشبیه کرده اند بخانه ای که اندر آن خانه مردی و خوکی و شیری باشد. (تاریخ بیهقی). ترکیب مردم را چون نیکو نگاه کرده آید بهایم اندر آن باوی یکسان است. (تاریخ بیهقی).
اندر مثل من نکو نگه کن
گرچشم جهان بینت هست بینا.ناصرخسرو.
راه بردنش را قیاسی نیست
ورچه اندر میان کرته و خار.
عبدالله رازی (از فرهنگ اسدی).
صبح ستاره نمای خنجر تست اندر او
گاه درخش جهان گاه بدخش مذاب.
خاقانی.
نه چندان تیغ شد بر خون شتابان
که باشد سنگ و ریگ اندر بیابان.نظامی.
چو ماه نخشب اندر چاه نخشب
سه روز آن ماه در چه بود تا شب.جامی(3).
- اندروقت؛ در وقت. در همان وقت. درحال. فوراً. و رجوع به همین ماده شود.
|| در بابِ. دربارهء. (یادداشت مؤلف). درخصوص. در موضوع. راجع به : گفت چه گویید اندر مردی که نامهء مزور از من بعبدالله خزاعی برده است. (تاریخ بلعمی).
اندر فضایل تو قلم گویی
چو نحلهء کلیم پیمبر شد.منجیک.
چه گفت اندرین مؤبد پیشرو
که هرگز نگردد کهن گشته نو.فردوسی.
اندر عجم کسی برنیامد که او را بزرگی آن بود پیش از یعقوب، که اندر او شعر گفتندی مگر حمزه بن عبدالله. (تاریخ سیستان). هروثیقت و احتیاط که واجب بود اندر آن بجا آورد. (تاریخ بیهقی). حاسدان و دشمنان ما که بحیلت و تعریض اندر آن سخن پیوستند. (تاریخ بیهقی). این مهمات که میبایست که با وی بمشافهه اندر آن رای زده آید... راست شود. (تاریخ بیهقی). آن گوییم که تا خوانندگان اندر این... موافقت کنند. (تاریخ بیهقی). شرایط تأکید و احکام اندر آن وثیقت بجای آورد. (کلیله و دمنه). || به. (یادداشت مؤلف). باء (حرف اضافه). نسبت به :
اگر بازی اندر چغو کم نگر
وگر باشه ای سوی بطان مپر.ابوشکور.
فلکها یک اندر دگر بسته شد
بجنبید چون کار پیوسته شد.فردوسی.
فرستاده اندر خراسان رسید
بدرگاه مرد تن آسان رسید.فردوسی.
چون ببست عصیان آورد اندر کثیر بن احمد تا کثیر... بفرستاد او را بگرفتند. (تاریخ سیستان). اندر سلطان عاصی نشد بلکه یاری سپاه او کرد. (تاریخ سیستان). چون طلحه فرمان داد سپاه او نافرمان شدند اندر یزید معویه. (تاریخ سیستان). سپاهی فرستاد به طلب طغان و بزمین داود، اندر طغان رسیدند و حربی صعب کردند. آخر طغان را اسیر کردند. (تاریخ سیستان). اندر خدای تعالی عاصی شد. (مجمل التواریخ).
- اندر شتاب؛ بشتاب. باشتاب. بفوریت :
سپاهی بیامد هم اندر شتاب
خروشان بنزدیک افراسیاب.فردوسی.
نشستنگه آراست بر پیش آب
یکی خوان نوخواست اندر شتاب.فردوسی.
سپهبد بدید آن هم اندر شتاب
چو شیر ژیان جست باخشم و تاب.
(گرشاسب نامه ص84).
2- بعد از مدخول باء آید و در چنین موردی کلمه اندر مفسر (به) میباشد که پس از مدخول آن بطور زاید می آید، در استعمالات قدیم (به) بمعنی هریک از حروف اضافه (بر، اندر، در و غیره) می آمده و همان معنی را پس از مدخول (به) بمنظور تفسیر و تأکید آن می افزودند :
دانش بخانه اندر و در بسته
نه رخنه یابم و نه کلید ستم.ابوشکور.
حوری بسپاه اندر و ماهی بصف اندر
سروی گه آسایش و کبکی گه رفتار.
رودکی.
بچشمت اندر بالار ننگری تو بروز
بشب بچشم کسان اندرون ببینی کاه.
رودکی (از لغت نامهء اسدی ص129).
ای پرغونه و باشگونه جهان
مانده من از تو بشگفت اندرا.رودکی.
داد پیغام بسر اندر عیار مرا
که مکن یاد بشعر اندر بسیار مرا.رودکی.
خوشا نبید غارجی با دوستان یکدله
گیتی به آرام اندر و مجلس ببانگ و ولوله.
شاکر بخاری.
بفرمود تا به رای اندر صدهزار درم بزدند و پیکر پرویز بدان نقش کردند. (تاریخ بلعمی). پسریست خرد شهریار نام [ هرمز ] او را بملک اندر بنشانیم. (تاریخ بلعمی). گوش داد تا علم و حکمت بشنوند و دل داد و بدل اندر عقلی نهاد تا اندر یابند. (تاریخ بلعمی). پیغامبر علیه السلام میخواست که بداند که مردمان مکه به چه اندرند.(4) (ترجمهء تفسیر طبری). و هرچه بجهان اندر بود از دیو و پری و وحوش و جمندگان. (ترجمهء تفسیر طبری).
بنشان بتارم اندر مرترک خویش را
با چنگ سغدیانه و با بالغ و کدو.عماره.
ای چو مغ سه روزه بگور اندر
کی بینمت اسیر به غور اندر.منجیک.
هزار زاره کنم نشنوند زاری من
بخلوت اندر نزدیک خویش زاره کنم.
دقیقی.
بدین گونه خسته بخاک اندرم
ز گیتی بدام هلاک اندرم.فردوسی.
سوی میسره کهرم تیغ زن
بقلب اندر ارجاسب با انجمن.فردوسی.
گه به بستان اندرون بستان شیرین برکشد
گه بباغ اندر همی باغ سیاوشان زند.
رشیدی.
ز من چون خبر یافت افراسیاب
سیه شد به جام اندرش روشن آب.
فردوسی.
ببازوش بر اژدهای دلیر
بچنگ اندرش داده چنگال شیر.فردوسی.
یکی گرگ پیکر درفش از برش
به ابر اندر آورده زرین سرش.فردوسی.
آن خون که میخوری همه از دل همی چکد
دل غافل است و تو بهلاک دل اندری.
فرخی.
بباغ اندر کنون مردم نبرد مجلس از مجلس
براغ اندر کنون آهو نبرد سیله از سیله.
فرخی.
ای ابر بهمنی نه بچشم من اندری
تن زن زمانکی و بیاسا و کم گری.فرخی.
صلصل باغی بباغ اندر همی گرید بدرد
بلبل راغی براغ اندر همی نالد بزار.
منوچهری.
تو بقلب لشکر اندر خون انگوران بدست
ساقیان بر میسره خنیاگران بر میمنه.
منوچهری.
آن گل که بگردش در نحلند فراوان
نحلش ملکانند بگرد اندر و احرار.
منوچهری.
مثل من بدین بود اندر
مثل زوفرین و ازهر خر.عنصری.
همی دوم بجهان اندر از پس روزی
دوپای پرشغه و مانده با دلی بریان.
عسجدی.
و فتح به بست، بخالد اندر نافرمان شده بود. (تاریخ سیستان). و بذی حجه اندر امیر از بست بازآمد. (تاریخ سیستان).
ببلخ اندر بسنگی برنوشته ست
که دوزخ عاشقان را چون بهشت است.
(ویس و رامین).
برنج اندر بود راحت بخار اندر بود خرما.
قطران.
گفتا که هرچه بود بدلت اندر
رنگت همی نمود بر وی اندر.ناصرخسرو.
برتر از گردون گردانم بقدر
گرچه یک چندی بدین چاه اندرم.
ناصرخسرو.
بسال پانصد و اند اندری ز دور زمان
دراز و دیر بزی تا هزار و پانصد و اند.
سوزنی.
بردی دل من ناگهان کردی بزلف اندر نهان
روزی نگفتی کای فلان اینک دل غمناک تو.
خاقانی.
بر کوس نوای نو بردار بصبح اندر
گلگون چو شفق کاسی پیش آر بصبح اندر.
خاقانی.
دیده ها بدریای اشک اندر و جویهای روان از آن متواتر. (ترجمهء تاریخ یمینی ص 451).
و بشکر اندرش مزید نعمت. (گلستان).
بگویند خصمان بروی اندرت.(بوستان).
مریدی گفت پیری را چکنم کز خلایق برنج اندرم از بس که بزیارتم همی آیند. (گلستان).
چو بینم که درویش مسکین نخورد
بکام اندرم لقمه زهرست و درد.سعدی.
3- پس از مدخول «بر» آید و ظاهراً «بر» در این مورد به معنی «به» باشد :
پوپک دیدم بحوالی سرخس
بانگک بر برده بر ابر اندرا.رودکی.
4- پس از مدخول «از» آید :
از درخت اندر گواهی خواهد اوی
تو بناگه از درخت اندر بگوی.رودکی.
برفت او و ما از پس اندر دمان
گذشتیم تا برچه گردد زمان.فردوسی.
5- گاه در شعر «اندر» پس از کلمه ای که مدخولی از حروف اضافه نداشته باشد می آید(5) :
گرد گل سرخ اندر خطی بکشیدی
تا خلق جهان را بفکندی بخلالوش.رودکی.
سیاوخش است پنداری میان شهر و کوی اندر
فریدون است پنداری میان درع و خوی اندر.
دقیقی.
کردم روان و دل را بر جان او نگهبان
همواره گردش اندر گردان بودند و گاوان.
دقیقی.
سپهبد نشست از بر اسب گیو
همیرفت پیش اندر آن گیو نیو.فردوسی.
جان بی معنی دراین تن بی خلاف
هست همچون تیغ چوبین در غلاف
تا غلاف اندر بود با قیمت است
چون برون شد سوختن را آلت است.
مولوی.
6- در ابیات زیر «اندر» پس از «پس» و «زیر» آمده که ظاهراً از نوع شماره 5 است :
بیامد هم اندر زمان نره گور
سپهبد پس اندر همیراند بور.فردوسی.
بدانست سرخه که پایاب اوی
ندارد غمین گشت و پیچید روی
پس اندر فرامرز چون پیل مست
همی تاخت با تیغ هندی بدست.فردوسی.
گریزانم و تو پس اندر دمان
نیابی مرا تا نیابد زمان.فردوسی.
ورا [ افراسیاب را ] بر زمین هوم بفکند پست
چو افکنده شد بازوی او ببست
همی رفت او را پس اندر کشان
همی تاخت با رنج چون بیهشان.فردوسی.
نهادند زیر اندرش تخت عاج
بسر برز مشک و زکافور تاج.فردوسی.
ززین اندر افتاد و شد سرنگون
شد آن ریگ زیر اندرش جوی خون.
فردوسی.
7- در بین دو کلمه آید و کثرت و اتصال و توالی را رساند و اگر کلمات طرفین «اندر» حاکی از واحد طول باشد مجموع واحد سطح را رساند چنانکه ذرع اندر ذرع یعنی ذرع مربع یا ذرع در ذرع یا ذرع ضربدر ذرع. (از یادداشتهای مؤلف) : جای ایشان پانزده روز اندر پانزده روز است. (حدود العالم). این ناحیت یکماهه راه است اندر یکماهه. (حدود العالم). جیرفت شهری است نیم فرسنگ اندر نیم فرسنگ. (حدود العالم). و حدود بخارا دوازده فرسنگ است اندر دوازده فرسنگ. (حدود العالم).
غلام ار ساده رو باشد وگر نوخط بود خوشتر
خوش اندر خوش بود باز آنکه با زوبین و چاچله.
عسجدی.
دربندم از آن دو زلف بند اندر بند
نالانم از آن عقیق قند اندر قند.منوچهری.
ای وعدهء فردای تو پیچ اندر پیچ
آخر غم هجران تو چند اندر چند.
منوچهری.
نه فراوان نه اندکی باشد
یکی اندر یکی یکی باشد.سنایی.
وحدت اندر وحدت است این مثنوی
از سمک رو تا سماک معنوی.مولوی.
خم اندر خم. پشت اندر پشت. دشت اندر دشت. نسل اندر نسل. گه اندر گه. پشم اندر پشم (یعنی تار و پود هردو از پشم). (از یادداشتهای مؤلف).
(1) - در پهلوی اندر andar . (از فرهنگ فارسی معین).
(2) - در تداول امروزی این گونه کلمه ها را حرف اضافه خوانند نه رابطه.
(3) - در ابیات زیر از فردوسی مدخول کلمه «آن» است، ولف در این موارد اندر آن را بصورت ترکیب آورده است:
ز چیزی که بود اندر آن تازه بوم
همان جامهایی که خیزد ز روم...
بیاورد مسمارهای گران
بجایی که مفرغ نبود اندر آن.
(شاهنامه چ بروخیم ج1 ص 61).
(4) - یعنی بچه می اندیشند، در کدام فکرند. (یادداشت مؤلف).
(5) - چنانکه در ابیات رودکی و دقیقی ملاحظه میشود کلمهء قبل از اندر مدخول کلماتی از قبیل «گرد» و «میان» است که معنی ظرفیت می دهد.