اندام

[اَ] (اِ)(1) بدن. (برهان قاطع) (سروری) (هفت قلزم). بدن و تن. (انجمن آرا) (ناظم الاطباء). بمجاز تمام بدن بلکه مطلق جسم را گویند لهذا اندام گل، اندام کوه و اندام آفتاب هم آمده. (غیاث اللغات) (از آنندراج). تن. بدن. جسم. کالبد. (فرهنگ فارسی معین). هندام. شلو. شلا. طن. عرض. قمه. (منتهی الارب). وجود. پیکر. قالب. صورت. (یادداشت مؤلف). و بلورین اندام، گل اندام، سیم اندام، بهاراندام، تنگ اندام، خوش اندام و سمن اندام از مرکبات آن است. (از آنندراج) :
سبک پیرزن سوی خانه دوید(2)
برهنه بر اندام او درمخید.بوشکور.
اندام دشمنان تو از تیر ناوکی
مانند سوک خوشهء جو باد آژده.
شاکر بخاری (از فرهنگ اسدی نخجوانی).
برافتاد لرزه برا ندام اوی
چو دیدش همه کار با کام اوی.فردوسی.
که در چرم خر نازک اندام تو
همی بگسلد خواب و آرام تو.فردوسی.
ببالا دراز و به اندام خشک
بگرد سرش جعد مویی چو مشک.فردوسی.
همی گفت چندی زآرام اوی
ز بالا و پهنا و اندام اوی.فردوسی.
همچون رطب اندام و چو روغنش سرین
همچون شبه زلفگان و چون دنبه الست.
عسجدی (از لغت نامهء اسدی ص47).
دانی که جز اینجای هست جایش
روحی که مجرد شده است از اندام.
ناصرخسرو.
بزمین عراق دوا نزده قلم است هریکی را قد و اندام و تراشی دیگر و هریکی را به بزرگی از خطاطان بازخوانند. (نوروزنامه چ اوستا ص94).
شکرش در دهان نهد و آنگه
ببرد پاره ای ز اندامش.خاقانی.
قد چو قدح خم دهید پس همه درخم جهید
پیش که بیرون جهد آتش از اندام صبح.
خاقانی.
ز پری شکم اندام مار بگشاید.ظهیر.
به آب اندام را تأدیب کردند
نیایشخانه را ترتیب کردند.نظامی.
بی تو نشاطیش در اندام نی
در ارمش یک نفس آرام نی.نظامی.
درآمد کار اندامش بسستی
ببیماری کشید از تندرستی.نظامی.
ز رنج راه بود اندام خسته
غبار از پای تا سر بر نشسته.نظامی.
بشکافته است پوست بر اندام من چو نار
از بسکه من بدانهء لعلش بیاکنم.کمال.
اندام تو خود حریر چینی است
دیگر چه کنی قبای اطلس.سعدی.
سنجاب در بر میکنم یک لحظه بی اندام او
چون خارپشتم گوییا سوزن در اعضا میرود.
سعدی.
خشک شد اندام گل از رنج باد
باد در اندام کسی را مباد.امیرخسرو.
آن کز نهیب خنجرش اندام آفتاب
پیوسته می جهد چو دل برق در یمن.
سلمان (از آنندراج).
خال؛ نقطهء سیاه که بر اندام باشد. قفیخه؛ اندام پرگوشت. عرض؛ بوی اندام خوش یا ناخوش. هرض؛ گر خشک که بر اندام برآید از حرارت. (منتهی الارب).
- اندام شکنج(3)؛ تشنج. (یادداشت مؤلف) : و (فوتنج) آن اندام شکنج را که با... بود سود دارد. (الابنیه عن حقایق الادویه).
- آکنده اندام؛ فربه: مورم؛ مرد آکنده اندام. (منتهی الارب).
- پیس اندام؛ مبروص. و رجوع به پیس اندام شود.
- ریزه اندام؛ آنکه تنش ریزه و کوچک باشد: عل؛ مرد ریزه اندام. (منتهی الارب).
- سپیداندام؛ آنکه اندامش سفید باشد :
بیاض روز درآید چو از دواج سیاه
برهنه بازنشیند یکی سپیداندام.سعدی.
- سست اندام؛ وغب. موثوخ: موثخ؛ مرد سست اندام، (منتهی الارب).
- سمن اندام؛ آنکه اندامش چون گل سمن (یاسمن) نازک و لطیف باشد :
شوخی شکرالفاظ و مهی سیم بناگوش
سروی سمن اندام و بتی حورسرشتی.
سعدی.
- سیم اندام؛ آنکه اندام وی سفید و تابان باشد. (فرهنگ فارسی معین) :
جایی که سرو بوستان با پای چوبین می چمد
ما نیز در رقص آوریم آن سرو سیم اندام را.
سعدی.
اگر برقص درآیی تو سرو سیم اندام
نظاره کن که چه مستی کنند و جانبازی.
سعدی.
بگریه گفتمش ای سروقد سیم اندام
اگرچه سرو نباشد بر او گل سوری.سعدی.
گرم بازآمدی محبوب سیم اندام سنگین دل
گل از خارم برآوردی و خار از پا و پا از گل.
سعدی.
- ضعیف اندام؛ ناتوان. لاغر : ملک در هیأت او نظر کرد شخصی دید سیه فام، ضعیف اندام. (گلستان سعدی).
- عرض اندام؛ خودنمایی. (از فرهنگ فارسی معین)(4).
- عرض اندام کردن؛ خودنمایی کردن.
- گل اندام؛ آنکه اندامش در نازکی و زیبایی و لطافت بگل ماند :
در خواب گزیده لب شیرین گل اندام
از خواب نباشد مگر انگشت گزیده.سعدی.
گل را مبرید پیش من نام
با عشق وجود آن گل اندام.سعدی.
و رجوع به گل اندام در حرف «گ» شود.
- لرزه بر اندام افتادن.؛ کنایه از سخت هراسیدن. متوحش شدن. ترسیدن : گریه و زاری آغاز نهاد و لرزه بر اندامش افتاد. (گلستان).
عکس تیغ تو اگر کوه ببیند برعکس
کوه را لرزه از آن بیم فتد بر اندام.
سلمان (از آنندراج).
و رجوع به لرزه شود.
- نازک اندام؛ آنکه تنش نازک و لطیف و نرم باشد :
نازک اندام سرخوشی میکرد
بدلگامی و سرکشی میکرد.
سعدی (هزلیات).
چندانکه خوب و لطیف و نازک اندامند درشتی و سختی کنند. (گلستان).
- نرم اندام؛ آنکه بدنش نرم باشد: غرل؛ مرد فروهشته و نرم اندام. (منتهی الارب).
|| عضو. (السامی) (سروری) (رشیدی) (مهذب الاسماء) (دهار) (انجمن آرا) (منتهی الارب). عضو آدمی. (برهان قاطع) (هفت قلزم). مطلق عضو ظاهری. (غیاث اللغات). مطلق عضو ظاهری آدمی و اگر چه اعضا بسیارند مشهور هفت اندام است. (از آنندراج). جارحه. (السامی) (دهار). عضو آدمی و سایر حیوانات. (ناظم الاطباء). هریک از اعضای بدن. (فرهنگ فارسی معین). هرگاه که اندام مطلق گویند اندامهاء مرکب را خواهند چون سر و گردن و دست و پای و سینه و پشت و شکم و غیر آن. (ذخیرهء خوارزمشاهی) :
تنش نقرهء پاک و رخ چون بهشت
برو بر نبینی یک اندام زشت.فردوسی.
کنون هریکی از یک اندام ماه
فرستیم یک نامه نزدیک شاه.فردوسی.
بنامه هر اندام [ دختر شاه هند ] را هریکی
صفت کرده بودند از او اندکی.فردوسی.
پر از روغن گاو و جامی بزرگ
فرستاد زی فیلسوف سترگ
که این را به اندام ها در بمال
سرین و میان و بر و پشت و یال.فردوسی.
دل بجای شاه باشد وین دگر اندامها
ساخته چون لشکر شطرنج یکدیگر فراز.
منوچهری.
ازیرا خون همی بارم ز دیده
که خون آید ز اندام بریده.(ویس و رامین).
هر اندامش [ محمد ص را ] ایزد یکایک ستود
هنرهاش را بر هنر برفزود.اسدی.
سپرز اندامی است با منفعت بسیار و خانهء سوداست. (ذخیرهء خوارزمشاهی).
تنک مپوش که اندامهای سیمینت
درون جامه پدید است چون گلاب از جام.
سعدی.
جوارح؛ اندامهای مردم که بدان کار کنند. (منتهی الارب).
- اندام اندام؛ عضوبعضو، پارچه پارچه :
چون سخن در نظر از لفظ تو اندام گرفت
به عدم بازرود خصم تو اندام اندام.سوزنی.
- اندام اندام کردن؛ پارچه پارچه کردن. (ناظم الاطباء). تفصیل. بقطعات بریدن. جدا جدا کردن. (یادداشت مؤلف): قصب الشاه؛ جدا نمود هر استخوان گوسپند را و اندام اندام کرد. (منتهی الارب). تعضیه؛ اندام اندام کردن و جدا نمودن. (منتهی الارب). تفصیل؛ اندام اندام کردن قصاب گوسپند را. (منتهی الارب).
- اندام بریده؛ مقطوع العضو. (اصطلاحی در نجوم). (از فهرست لغات و اصطلاحات التفهیم ص قلج) : برجهای اندام بریده کدامند. (التفهیم ص 319). و رجوع به بریده اندام در همین ترکیبات شود.
- اندام پس؛ سرین. دبر. (یادداشت مؤلف).
- اندام پیش؛ آلت تناسل. (ناظم الاطباء). قبل، خلاف دبر. (از منتهی الارب).
- اندام دانا؛ حواس خمسهء ظاهر که سمع و بصر و شم و لمس و ذائقه است. (از شعوری ج1 ص 99) :
چنان بر وی اثر کرده ست سودا
که مختل شد همه اندام دانا.
میرنظمی (از شعوری).
|| انگشت سبابه. (ناظم الاطباء).
- اندامهای کارکنش؛ اعضاء عامله. (فرهنگ فارسی معین) : چون ما چیزی بخواهیم، نخست اعتقادی بود یا دانشی یا گمانی یا تخیلی که این چیز بکارست و بکارست آن بود که چیزی نیکوست یا سودمندست مارا. آنگاه ما را سپس اعتقاد آرزو افتد و چون آرزو بنیرو شود آنگاه اندامهای کارکنش اندر جنبش افتد و آن کار بحاصل شود. (دانش نامهء علایی ص 123).
- بریده اندام؛ مقطوعه الاعضاء. اندام بریده :حمل و ثور و اسد و حوت بریده اندام اند. (التفهیم ص 319). و رجوع به اندام بریده در همین ترکیبات شود.
- هفت اندام؛ هفت عضو(5) :
هزار اختر نباشد چون یکی خور
نه هفت اندام باشد چون یکی سر.
(ویس و رامین).
قرارم شد ز هفت اندام کو هر هفت ناکرده
ز هفتم پرده رخ بنمود گویی نوبهار است این.
خاقانی.
هفت اندام زمین زنده بماند
کابهرش حبل الورید و ابهر است.خاقانی.
نمازی نیست گرچه هفت دریا اندرون دارد
کسی اندر پرستش هست هفت اندام کسلانش.
خاقانی.
و رجوع به هفت اندام در حرف «ه» شود. || نوعاً اعضا را گویند خواه از آدمی باشد و یا غیر آن. (ناظم الاطباء). اجزای یک آلت یا یک دستگاه: اندامهای اسطرلاب(6). (فرهنگ فارسی معین). جوارح. (یادداشت مؤلف). اعضا. اجزا :
من نیز مکافات شما بازنمایم
اندام شما یک بیک از هم بگشایم.
منوچهری.
اندام شما بر بلگد خرد بسایم.منوچهری.
چو پرگاری که از هم بازدری
زهم باز اوفتد اندام دشمن.منوچهری.
اندام تنش شکسته شد خرد
زاندیشهء او بدست و پا مرد.نظامی.
طراوت برده لعل او زبادام
یک از یک خوبتر اجزا و اندام.نظامی.
- اندامهای اسطرلاب؛ اعضاء و اجزاء اصلی اسطرلاب همچون ام و صفیحه و عضاده. (فهرست لغات و اصطلاحات التفهیم ص قلج) : اندامهای اسطرلاب کدامند... (التفهیم ص 285).
|| قد و قامت و هیکل و شکل بدن. (ناظم الاطباء). قد و قامت. قد و بالا. هیکل. (فرهنگ فارسی معین): ماه و ماهی را مانی ز روی و اندام. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 389).
شاعر آن درزیست دانا کو به اندام کریم
راست آرد کسوت مدحت بمقراض کلام.
سوزنی.
|| زیبایی. (شرفنامهء منیری) (ناظم الاطباء) (برهان قاطع) (هفت قلزم). آراستگی. (رشیدی) (سروری). آراستگی و زیبایی. (مؤید الفضلاء). خوبی و زیبایی مجاز است و بمعنی تقطیع و موزونیت مأخوذ از این است. (آنندراج). برازندگی تن. (یادداشت مؤلف). نظام. (جهانگیری) (سروری). نظام حال. (شعوری ج1 ورق 118) (رشیدی). با لفظ گرفتن و دزدیدن و ریختن و پیچیدن و داشتن بمعنی خوبی و زیبایی مستعمل است. (از آنندراج) : حکایتی که غریب تر و مختصر باشد بازگوییم که بدین قدر کتاب دراز نگردد و از اندام بیرون نشود. (اسکندرنامه نسخهء سعید نفیسی). آن مرد قصهء ضحاک تازی آن شب از برای شاه [ اسکندر ] بازگفت... بعینها چنانکه در شهنامهء فردوسی نظم داده است... و ما در این کتاب الاقصهء اسکندر... بازنمی گوییم که قصه از اندام بیرون می افتد و خوانندگان ملول می شوند. (اسکندرنامه نسخهء سعید نفیسی).
سرو را با قامت رعنا که هست
پیش اندام تو هیچ اندام نیست.
سعدی (از شرفنامهء منیری).
قمریان پاس غلط کردهء خود می دارند
ورنه یک سرو در این باغ به اندام تو نیست.
صائب (از آنندراج).
خدا نان دهد کو دندان، جامه دهد کو اندام.
(یادداشت مؤلف).
گیرم که فلک جامه دهد کو اندام.
(از فرهنگ شعوری ج1 ورق 118).
- اندام پیچیدن؛ در شعر زیر نظامی آمده و معنی آن بدرستی معلوم نیست(7) :
چو در روز پیچیدی اندام را
گره برزدی گوش ضرغام را.(از آنندراج).
- اندام ریختن؛ بنا بنوشتهء صاحب آنندراج اندام با لفظ ریختن به معنی خوبی و زیبایی مستعمل است. در بیت زیر که وی از زلالی نقل کرده معنی روشنی بنظر نمی رسد :
هوای رقصشان اندام می ریخت
چو برگ گل سر از بادام می ریخت.
- بااندام؛ کار بانظام. (از انجمن آرا) (از آنندراج).
- به اندام؛ پیوسته و ساخته. (فرهنگ اسدی از یادداشت مؤلف). متناسب. متناسب الاعضاء. موزون. بنظام. بطور شایسته. چنانکه باید :
گیهان بعدل خواجهء(8) عدنانی
عدن است و کارهاست به انداما.رودکی.
همه کار او را به اندام کرد
پسش خان گشتاسبی نام کرد.دقیقی.
چنین گفت آنگه کمان را بدست
بمالد گشاید به اندام شست
نباید زدن تیر جز بر سرون
که از سینه پیکانش آید برون.فردوسی.
به اندام کالوشه ای برنهاد
وزان رنج مهمان همی کرد یاد.فردوسی.
مادرش بجسته سرش از تن بگسسته
نیکو و به اندام جراحتش ببسته.منوچهری.
مهره های عجز سه است، لگن سخت به اندام درهم نشسته است و استوار پیوسته. (ذخیرهء خورازمشاهی).
هربیت که چون تیر به اندام زمن رفت
در وقت زند بر دل بدخواه تو پیکان.
مسعودسعد.
سوزنیم مرد به اندام...
شاعر پخته سخن خام...سوزنی.
هرکو نه به اندام کند بندگی تو
آرند بدان سر سه طلاقی به شش اندام.
جمال الدین عبدالرزاق (از انجمن آرا).
دین روشن ایام است ازو دولت نکونام است ازو
ملکت به اندام است از او ملت بسامان نیز هم.
خاقانی.
کار به اندام؛ کاری بنظام و راست. (اوبهی).
- بی اندام؛ ناآراسته و نامتناسب و بدشکل. (ناظم الاطباء). بی تناسب و ناهموار :
هرچه هست از قامت ناساز بی اندام ماست
ورنه تشریف تو بر بالای کس کوتاه نیست.
حافظ (از انجمن آرا).
- بی اندامی؛ عدم تناسب. زشتی :
از خوک بباغ در چه افزاید
جز زشتی و خامی و بی اندامی.
ناصرخسرو.
- تمام اندام؛ بااندام. (یادداشت مؤلف). غدفن. میل. عراهل؛ اسب تمام اندام. (منتهی الارب).
|| ادب. (رشیدی). ادب و آداب و قاعده و روش. (برهان قاطع). آداب و قاعده و وضع و اسلوب. (آنندراج). ادب و روش. (جهانگیری). آداب و قاعده و روش. (هفت قلزم) (ناظم الاطباء). || تعلیم و تربیت. (ناظم الاطباء). || فضای خانه. (جهانگیری) (برهان قاطع) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء). عرصه. (ناظم الاطباء). || آلت رجولیت. نره. شرم مرد. احلیل. (فرهنگ فارسی معین). آلت رجل و فرج نسوان. (فرهنگ شعوری ج1 ورق 118 الف). کنایه از شرم مرد یا زن. فرج. عورت. در زبان ادب کنایه از شرم. (از یادداشتهای مؤلف): حائص؛ ناقه ای که نر بر وی گشنی نتواند کرد از تنگی اندامش. (السامی فی الاسامی). یاد کن مریم... را که اندام خود از فساد و زنا نگاهداشت. (تفسیر ابوالفتوح رازی). و این (فرج) کنایت است از اندام مرد و زن. (تفسیر ابوالفتوح رازی). حائص، کصاحب، ناقه که فحل بدو گشنی نتواند کرد از تنگی اندامش. (منتهی الارب).
- اندام شرم؛ آلت تناسل. (ناظم الاطباء). فرج. (یادداشت مؤلف): عوره؛ اندام شرم مردم. (منتهی الارب).
- اندام نهانی؛ آلت تناسل. (ناظم الاطباء): امراق؛ اندام نهانی آشکارا کردن. (منتهی الارب).
- اندام نهانی زن؛ سرمه دان عاجی. خوشگاه. نون موسی. هاون. دریا. شلفیه. کاف ران. چشم سوزن. بادام توأم. میان پا. میان پاچه. میان ران. مشک چرمی. (از مجموعه مترادفات ص 52) (از آنندراج)(9).
- بسته اندام؛ رتقاء. (السامی)(10).
|| و به معنی سینهء لطیف و نازک زیبا، سیمرنگ، حریر، یاسمین، زخم آزمای از صفات و تشبیهات اوست. (آنندراج). || راست و درست و متناسب و خوشگل و مرتب و آراسته و منظم و نیک و زیبا. (ناظم الاطباء). زیبا. (برهان قاطع) (هفت قلزم). هرکاری را گویند که آراسته بانظام و اصول بود. (از برهان قاطع) (هفت قلزم). کاری که بنظام آید. (مؤید الفضلاء). کاری پیوسته و ساخته. (فرهنگ اسدی چ دبیرسیاقی ص 131).
(1) - پهلوی handam، و معرب آن نیز هندام، مرکب dama+ han اوستایی. جزو اول هم ودا daبمعنی آفریدن و ساختن است جمعاًترکیب کردن، باهم آراستن. (از حاشیهء برهان چ معین).
(2) - در یادداشت منقول از حاشیهء فرهنگ اسدی نخجوانی چنین است: سبک شرم زد سوی چاکر دوید.
(3) - شاید اضافهء مقلوب است یعنی شکنج اندام. (یادداشت مؤلف).
(4) - این کلمه از ترکی بفارسی سرایت کرده و فصیح نیست. (بیست مقالهء قزوینی بنقل فرهنگ فارسی معین ذیل عرض).
(5) - هفت اندام بحسب ظاهر اول سر، دوم سینه، سوم پشت. چهارم و پنجم هردو دست ششم و هفتم هر دو پای. و بحسب باطن دماغ، دل، جگر، سپرز، شش، زهره و معده و بعضی جاهای معده گرده نوشته اند. (از غیاث اللغات).
(6) - رجوع به اندامهای اسطرلاب در ترکیبات شود.
(7) - صاحب آنندراج اندام را در این ترکیب بمعنی خوبی و زیبایی گرفته است.
(8) - ن ل: کیهان به آن خواجه. کیهان بخواجهء. متن تصحیح مؤلف است و نیز در فیش دیگر چنین تصحیح کرده اند: کیهان کنون.
(9) - در آنندراج بجای نون موسی، هاون و دریا، هاون موسی، هاون دریاست و بجای شلفیه در مجموعه مترادفات شلفینه است و آن درست نیست.
(10) - رتقاء زنی که کسی جماع او را نتواند. (منتهی الارب).