اضطراب

[اِ طِ] (ع مص) اضطراب چیزی؛ تحرک و موج زدن و برخی از آن برخوردن یا زدن به برخی است. (از اقرب الموارد).(1) تحرک و موج زدن. (از لسان العرب). جنبیدن و حرکت نمودن. (منتهی الارب). جنبیدن و حرکت کردن. (ناظم الاطباء). جنبیدن و لرزیدن(2) و طپیدن. (آنندراج). سخت جنبان شدن. (تاج المصادر بیهقی) (مؤید الفضلا) (زوزنی). جنبیدن. (لطائف اللغه، نسخهء خطی کتابخانهء مؤلف). طپیدن. (غیاث). تپیدن. طپش. اهتزاز. حرکت. (لسان العرب). هیش. هوشه. هیط. (منتهی الارب). || اضطراب بحر و نحو آن؛ موج زدن دریا و مانند آن. (ناظم الاطباء). || اضطراب موج؛ به هم خوردن موجها. (از ناظم الاطباء) (از لسان العرب). مأج. (منتهی الارب). || اضطراب برق در ابر؛ تحرک آن. (از لسان العرب). || اضطراب مرد؛ دراز شدن با نرمی و فروخفتگی. (از منتهی الارب). دراز شدن مرد با سستی و فروهشتگی. (از ناظم الاطباء). اضطراب رجل؛ طول مع رخاوه. (اقرب الموارد). و در لسان: اضطراب(3)؛ طول مع رخاوه. || اضطراب امر کسی؛ اختلال آن. (از لسان العرب) (از اقرب الموارد). مختل شدن کار کسی. (ناظم الاطباء). خلل یافتن کار. (آنندراج). خلل یافته شدن. (لطائف اللغه). || اضطراب مرد؛ اکتساب وی، گویند: ضرب مناقب جمه و اضطربها؛ اذا حازها. ورزیدن.(4) (منتهی الارب). اضطراب فلان؛ کسب کردن فلان. (ناظم الاطباء) :
رحب الفناء اضطراب المجد رغبته
و المجد انفع مضروب لمضطرب.
کمیت (از لسان العرب).
|| خواستن کسی که بخش نمایند جهت او. (از منتهی الارب). اضطراب فلان؛ پرسیدن که برای او بیان و وصف کنند.(5) (از اقرب الموارد). || اضطراب حبل در میان قوم؛ پدید آمدن اختلاف کلمه در میان آنان. (از لسان العرب). اختلاف کلمه. (از اقرب الموارد). مختلف گردیدن کلمهء قوم. (ناظم الاطباء). مختلف و پراکنده شدن سخن قوم. (منتهی الارب). || جنبیدن کودک در شکم. (از لسان العرب). || زدن شمشیر و جز آن با یکدیگر. (غیاث) (آنندراج). با همدیگر شمشیر زدن. (لطائف اللغه). با یکدیگر شمشیر زدن. (تاج المصادر بیهقی) (زوزنی) (مؤید الفضلا). بشمشیر یکدیگر را زدن. (از اقرب الموارد). || بهم واکوفتن. (زوزنی) (لطائف اللغه). هم واکوفتن. (تاج المصادر بیهقی). با هم واگرفتن. (مؤید الفضلا). واگفتن به همدیگر. (آنندراج)(6). اضطراب قوم؛ زدن یکدیگر را. (از لسان العرب) (از اقرب الموارد). جنگ و خصومت نمودن قوم با یکدیگر. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء). التدام. (تاج المصادر بیهقی). نصو. (منتهی الارب) : حاجبان و غلامان در وی آویختند، و خوارزمشاه آواز داد که یله کنید، در آن اضطراب از ایشان لگدی چند به خایهء وی رسید و او را بخانه بازبردند و نماز پیشین فرمان یافت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 324). چون بی جنگ و اضطراب کار یکرویه شد... دانست که فرصتی یابد و شری بپا کند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 343). || اضطراب مرد در کار خود؛ تردد و شک وی و رفت و آمد او. (از اقرب الموارد). دودله و تَیّاه گردیدن. (منتهی الارب). || اضطراب مرد خاتم طلا را؛ امر کردن وی که خاتمی از طلا در کالبد ریزند برای وی. (از ناظم الاطباء) (منتهی الارب). || آشفتگی. (ناظم الاطباء). آشفتن. (تفلیسی). پریشان حال شدن. (لطائف اللغه) (آنندراج). نابسامانی :
خلق نبینی همه خفته ز علم
عدل نهان گشته و فاش اضطراب.
ناصرخسرو.
و آخر استقامت امور پادشاهی و دولت فرس روزگار اپرویز بود و بعد از آن در اضطراب و فترت افتاد و هیچ نظام نگرفت. (فارسنامهء ابن البلخی ص 108).
از قدمش چون فلک رقص کنان شد زمین
همچو ستاره بصبح خانه گرفت اضطراب.
خاقانی.
|| اندوه و ملال و آزردگی. (ناظم الاطباء). دلتنگی. غم و غصه : دانست که اضطراب در محنت جز محنت نیفزاید. (ترجمهء تاریخ یمینی چاپی ص 215).
شاخ گل از اضطراب بلبل
با آنهمه خار در سر آورد.
سعدی.
|| پریشانی و تشویش و سرگردانی و بیقراری و بی آرامی و حیرانی. (ناظم الاطباء). دغدغه. نگرانی. پریشانی خاطر. قَلَق. بی تابی. تلواسه. غرنگ. تبعّص. تبعصص :
از خون دو چشم من چو دو چشم غراب و دل
آویخته غرابی گشته ز اضطراب.
مسعودسعد.
دشمنان ملک تو زین خیمهء سیماب رنگ
همچو بر آیینه سیمابند اندر اضطراب.
سوزنی.
ای شده بدخواه تو مضطرب اضطراب
همچو بداندیش تو ممتحن امتحان.خاقانی.
تا خاطرم خزینهء گوگرد سرخ شد
چون زیبق است در تب سرد اضطرابشان.
خاقانی.
|| شوریدن. شوریدگی. طغیان و سرکشی. شورش : به خوارزم اضطراب بزرگ افتاد به کشتن هرون ممکن نبود آنجای رفتن. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 478). میشنود که چند اضطراب است و هرون عاصی مخذول پسر خوارزمشاه میساخته بود که به مرو آید با لشکر بسیار تا خراسان بگیرد و هر دو جوان با یکدیگر بساختند و کار راست کردند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 472). || شتابزدگی. (ناظم الاطباء). || و در مثنوی معنوی اضطراب بمعنی مضطرب نیز آمده. (آنندراج) (غیاث از منتخب و بهار عجم و لطائف). و در لطائف و شرح لغات مثنوی که نسخهء خطی آن در کتابخانهء مؤلف هست نیز چنین است، و نیز در مثنوی معنوی بعضی جاها بمعنی مضطرب است که بمعنی فاعل (اسم فاعل) واقع شده. و شعر آن را نیاورده است.(7)
- اضطراب افکندن؛ بیقراری ایجاد کردن. تشویش و غصه و بی آرامی و نگرانی و پریشانی تولید کردن :
خط برآوردیّ و افکندی بجانم اضطراب
ملک معمور از برات بی محل گردد خراب.
قاضی ناصر بخاری (از آنندراج).
- اضطراب باریدن؛ پدید آمدن هیجان و دغدغه و بی آرامی و تشویش و بیقراری :
چنان کز آن لب خامش عتاب می بارد
به آرمیدن ما اضطراب می بارد.
صائب (از آنندراج).
- اضطراب دادن؛ به موج درآوردن. به جنبش درآوردن. پریشان کردن :
شکیبم اضطرابی داد در پای شهادت را
که چون موج از سر شوریده ام فتراک میلرزد.
اسیری (از آنندراج).
- اضطراب داشتن؛ نگرانی داشتن. تشویش داشتن :
خواجه یک هفته اضطرابی داشت
دوشش افتاد چرخ ازرق را.خاقانی.
اضطراب سختی از تمکین او داریم ما
موج سیلاب از رگ سنگ است در کهسار او.
تأثیر (از آنندراج).
و رجوع به اضطراب شود.
- اضطراب ریختن؛ پریشانی و بی تابی و نگرانی پدید آمدن :
کنون کز مو بمویم اضطراب تازه می ریزد
نسیمی گر وزد اوراق هم شیرازه می ریزد.
طالب آملی (از آنندراج).
- اضطراب کردن؛ التباط. ملط. کصیص. تترتر. دلدله. (منتهی الارب): ارتکاض؛ اضطراب کردن در کاری. (تاج المصادر بیهقی).
- || نگرانی کردن. تشویش نمودن : مثال داده بود [محمود] تا در نامه حضرت خلافت اول نام برادر ما نبشته بودند، و ما هیچ اضطراب نکردیم و گفتیم جز چنین نشاید تا بهانه نیارند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 215). چند سر از آنکه نخواسته بودند اضطراب می کرد آنگاه بدان آسانی فروگذاشت و برفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 316).
من آن غریبم و بیکس که تا بروز سپید
ستارگان زبرای من اضطراب کنند.
مسعودسعد.
ماده چون آن بدید اضطراب کرد. (کلیله و دمنه).
در این محیط که طوفان نوح ابجد اوست
بهر نسیم چو موج اضطراب نتوان کرد.
صائب (از آنندراج).
هنوز اول عشق است اضطراب مکن.؟
قَمس؛ اضطراب کردن بچه در شکم. موج؛ اضطراب کردن مردم. (منتهی الارب).
- اضطراب کشیدن؛ پریشانی تحمل کردن. بی تابی کردن :
غالب شریک حاصل عمر آفت است از آن
بیهوده اضطراب تلف می کشیم ما.
؟ (از آنندراج).
- اضطراب نمودن؛ اضطراب کردن. رجوع به اضطراب کردن شود.
- || پریشانی نشان دادن.
- || بی تابی نشان دادن: سَهف؛ در خون طپیدن کُشته و اضطراب نمودن آن در حالت نزع و جان دادن. (منتهی الارب).
- به اضطراب آمدن؛ به جنبش آمدن. به جوش آمدن. به حرکت درآمدن. رجوع به اضطراب شود.
- به اضطراب آوردن(8)؛ مضطرب کردن. اغتشاش کردن. رجوع به مضطرب و اضطراب شود.
(1) - در برخی از متون دیگر این معانی را مستقل و جدا از هم آورده اند.
(2) - شاید محرف ورزیدن در منتهی الارب است.
(3) - مقید به رجل نیست، بلکه بطور مطلق آمده است.
(4) - در متن بغلط: دوزیدن.
(5) - اضطربَ فلان؛ سأل ان یضرب له. (اقرب الموارد).
(6) - شاید در آنندراج و مؤیدالفضلا مصحف واکوفتن است.
(7) - شاهد و شرح این کلمه در لغات مثنوی چ دانشگاه نیز نیامده است.
.
(فرانسوی)
(8) - Remuer