یمین

[یَ] (ع اِ) سوی راست، خلاف یسار. ج، اَیْمُن، ایمان. جج، ایامن، ایامین. (از منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء). دست راست از سویها. (یادداشت مؤلف). سوی دست راست و به این معنی جمع ندارد. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء). سوی دست راست. (آنندراج) :
شهان در رکابش فزون از هزار
چه اندر یمین و چه اندر یسار.فردوسی.
هر جایگه که روی نهد بخت بر یسار
هر جایگه که حرب کند فتح بر یمین.
فرخی.
کی بود کآن خسرو پیروزبخت آید ز راه
بخت و نصرت بر یسار و فتح و دولت بر یمین.
فرخی.
گردان در پیش روی بابزن و گردنا
ساغرت اندر یسار، باده ات اندر یمین.
منوچهری.
که اِستاد با ذوالفقار مجرد
به هر حربگه بر یمین محمد.ناصرخسرو.
تا بود قضا بود وفادار یمینش
تا هست قدر هست هواخواه شمالش.
ناصرخسرو.
نیست کسی جز من خشنود از او
نیک نگه کن به یمین و شمال.ناصرخسرو.
من بر این مرکب فراوان تاختم
گرد عالم گه یمین و گه شمال.ناصرخسرو.
هر طرب را برابر است کرب
هر یمین را مقابل است یسار.خاقانی.
نفس مزن به هوس در وفای خود کآن را
دو حافظند شب و روز در یمین و یسار.
عطار.
آن چنان که جان بپرّد سوی طین
نامه پرّد از یسار و از یمین.مولوی.
این یکی ذره همی پرّد به چپ
وآن دگر سوی یمین اندر طلب.مولوی.
خاک من و توست که باد شمال
می بردش سوی یمین و شمال.سعدی.
- یمین از (ز) شمال ندانستن؛ راست و چپ را تشخیص ندادن. سوی راست از سوی چپ ندانستن :
می دهد دست ملک نعمت اصحاب یمین
به گروهی که ندانند یمین را ز شمال.
کمال اسماعیل.
- یمین و یسار؛ سوی راست و سوی چپ. راست و چپ. چپ و راست. از همه سو :
همی فکند به تیر و همی گرفت به یوز
چو گردباد همی گشت بر یمین و یسار.
فرخی.
امرا را برحسب مصلحت از یمین و یسار روانه گردانید. (تاریخ غازانی ص125). در مقدمهء قلب امرا چوبان و سلطان، چوبان بر یمین و سلطان بر یسار. (تاریخ غازانی ص127).
به زیر زلف دوتا چون گذر کنی بنگر
که از یمین و یسارت چه بیقرارانند.حافظ.
- || توسعاً همگان. عامهء مردم :
بس یسار و یمین که زی تو رسد
از یمین تو با یسار شود.مسعودسعد.
خاندانهای قدیم رفت و در هیچ یمین و یسار بنماند. (ترجمهء تاریخ یمینی ص4).
|| دست راست. (ترجمان القرآن جرجانی ص108) (دهار) (مهذب الاسماء). ید یمنی. دست راست از دو دست تن مردم. (یادداشت مؤلف) :
یمن همه بزرگان اندر یمین اوست
یسر همه ضعیفان اندر یسار او.فرخی.
با زر روی دشمن و یاقوت خون خصم
اندر یمین تو چه کم آید یسار تیغ.
مسعودسعد.
ای پادشاه! دولت و دین را یمین تویی
ای شهریار! ملت حق را امین تویی.
مسعودسعد.
راست گویی ز بهر تیغ و قلم
آفریده شد آن خجسته یمین.مسعودسعد.
ایا به سان صدف در کف ضمیر تو دُر
و یا به سان شَمَر در بر یمین تو یم.
امیرمعزی.
انواع سعادت ز جبین تو برد چرخ
اقسام سخاوت ز یمین تو برد یم.
امیرمعزی.
تا دل چو زر و سیم نبخشد یمین او
کرد از یمینْش میل به سوی یسار دل.
سوزنی.
چو تیغ شاهی شایستهء یمین تو شد
نگین سلطنت اندرخور یسار تو باد.
سوزنی.
شاهین صیت توست پرنده به شرق و غرب
از کفهء یمینت و از کفهء یسار.سوزنی.
روزی که در ابرسان یمینت
برق گهر یمان ببینم.خاقانی.
این یمین مراست جای یمین
وان یسار مراست جای یسار.خاقانی.
یمین عیسی و فخرالحواری
امین مریم و کهف النصاری.خاقانی.
مهر جم است و کأس جنان نظم و نثر من
مهر از یسار خواهی و کأس از یمین خوری.
خاقانی.
یمین را از جود و جبین را از سجود معطل گذاشت. (ترجمهء تاریخ یمینی ص449).
قلم به یُمن یمینش چو گرم رو مرغی ست
که خط به روم برد دم به دم ز هندوبار.
سعدی.
- اصحاب یمین (اصحاب الیمین)؛ خداوندان دست راست یا بهشتیان. (یادداشت مؤلف). اهل بهشت. اهل صلاح. بهشتیان و نیکوکاران :
می دهد دست فلک نعمت اصحاب یمین
به گروهی که ندانند یمین را ز شمال.
کمال اسماعیل.
- یمین از یسار بدانستن؛ دست راست خویش از دست چپ بازشناختن. نیک و بد خویش تمیز دادن. خوب و بد شناختن :
بی بذل زر نبود یمین و یسار تو
تا تو یمین خویش بدانستی از یسار.
سوزنی.
به خاک پای تو گفتم یمین غیر مکفر
از آن زمان که بدانستم از یسار یمین را.
سعدی.
- یمین از یسار نشناختن؛ دست راست خود از دست چپ تمیز ندادن. چپ از راست بازنشناختن. سخت نادان و نابخرد بودن :
آن راست یمن و یسر که با قوت و تمیز
نشناسد او ز جهل یمین خود از یسار.
سنایی.
- یمین الملک؛ دست راست پادشاهی. قدرت و نیروی سلطنت و حکومت : افتخار اهل فارس یمین الملک... (گلستان).
- یمین دول؛ دست راست دولتها. مایهء قدرت و نیروی دولتها و حکومتها. مراد یمین الدوله محمود غزنوی است :
شاه جهان بوسعید ابن یمین دول
حافظ خلق خدا ناصر دین امم.منوچهری.
و رجوع به یمین الدوله و محمود شود.
- یمین دولت؛ دست راست دولت. کارگزار امور دولت. که چون دست راست، کارهای دولت را بیشتر او انجام دهد. مراد محمود غزنوی است که لقب یمین الدوله و امین المله داشت :
فرخ یمین دولتی، زیبا امین ملتی
وز بهر ملت روز و شب، تیغ یمانی در یمین.
فرخی.
- یمین کسی بودن؛ دست راست کسی بودن. یار و کمک وی بودن همچون دست راست که در بدن مهمترین دستیار آدمی است :
تو ای حجت مؤمنان خراسان
امام زمان را یمین و امینی.ناصرخسرو.
|| افزایش. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (آنندراج). || داد. ج، ایمان. (مهذب الاسماء). || برکت. || توانایی. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (آنندراج). قوت. (مهذب الاسماء). قوت و قدرت. (از کشاف اصطلاحات الفنون). || اول روز. (ناظم الاطباء). || منزلت حسنه. (منتهی الارب). فلان عندنا بالیمین؛ فلانی در نزد ما منزلتی نیک دارد. (ناظم الاطباء). منزله الحسنه. (مهذب الاسماء). || شهوت. (یادداشت مؤلف). || ارادت. (یادداشت مؤلف). || (ص) مبارک. (منتهی الارب). با یمن و برکت. (ناظم الاطباء). || (اِ) سوگند و به این معنی مؤنث آید. ج، ایمن، ایمان. (از منتهی الارب) (ناظم الاطباء). سوگند. (دهار) (ترجمان القرآن جرجانی ص108) (مهذب الاسماء). قسم. حلفه. حلف. محلوف. محلوفه. (یادداشت مؤلف) :
ز روزگار برنجم چنانکه نتوان گفت
به خاک پای خداوند روزگار یمین.سعدی.
عَمیسه، عَمیسیه، عُمَیسیه؛ یمین ناحق. (منتهی الارب).
- یمین بالله کردن؛ به خدا سوگند خوردن. (ناظم الاطباء).
- یمین داشتن؛ سوگند داشتن. قسم خورده بودن :
دارد یمین تو به سخا بیعت و یمین
خلق از یسار تو شده با غنیت و یسار.
سوزنی.
- یمین کردن؛ سوگند خوردن. (ناظم الاطباء).
- یمین مغلظ؛ سوگند گران و مؤکد : طمأنینت خاطر و آرام نفس و سکون عقل را جز به عهدی مستحکم و عقدی مؤکد و یمینی مغلظ تسکین نپندار. (تاریخ غازانی ص53).
|| (اصطلاح فقه) به وسیلهء قسم به خداوند، به انجام عملی یا ترک آن ملتزم شدن. یمین مانند عهد و نذر وسیله ای است برای الزام، و موضوع آن لازم است لااقل امر مباحی باشد. از این لحاظ، یمین به انجام عمل مکروه یا ترک عمل مستحب منعقد نمی شود. (یادداشت مؤلف). اصطلاح فقهی است و قسم به خدا را گویند و صیغهء آن «و مقلب القلوب و الابصار و الذی نفسی بیده و الذی فلق الحبه و بَرَأَ النسمه، والله، تالله، بالله» و جز آن. و بالجمله یمین در لغت سه معنی دارد: الجارحه، القوه، القدوه. و قسم مطلق را گویند و قسم را بدان جهت یمین گویند که در جاهلیت هر آن کس که قسم می خورد دست راست صاحب خود را می گرفت، یا از آن جهت است که قسم یادکننده به واسطهء قسم گفتار خود را تقویت می کند و شرعاً تأکید محلوف علیه باشد به ذکر خدا یا صفتی از صفات او. حکم قسم به اختلاف احوال، مختلف است: گاه واجب است اگر واجب بر آن متوقف باشد و گاه حرام است اگر ارتکاب حرامی بر آن متوقف باشد و گاه مستحب است و گاه مکروه. قسم به ذکر نام خدا یا صفتی از اوصاف جلالهء او مشروع است و حکم مشروعیت آن حث بر وفاء به عقدی است: «لایؤاخذکم الله باللغو فی أیمانکم ولکن یؤاخذکم بما عقدتم الایمان» (قرآن 5/89). و صیغ یمین والله، بالله، تالله. اگر در یمین حلالی حرام شود یا بالعکس کفاره لازم است مثل آن که قسم یاد کند که با زوجهء خود مقاربت نکند که ایلاء باشد. در عقود و معاملات گویند: «البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر». (از فرهنگ علوم تألیف سجادی) :
قول او بر جهل او هم حجت است و هم دلیل
فضل من بر عقل من هم شاهد است و هم یمین.
منوچهری.
از گواه و از یمین و از نکول
تا به شیشه در رود دیو فضول.مولوی.
که آزردن دوستان جهل است و کفارت یمین سهل. (گلستان).
- ملک یمین؛ (اصطلاح فقه) مأخوذ است از آیهء شریفهء «... أو ما ملکت أیمانکم...» (قرآن 4/3). رابطهء میان کنیزان و صاحبان آنان را ملک یمین گویند. این رابطه نوعی نکاح خاص است که به موجب آن رابطهء زناشویی مباح می باشد و از حیث احکام با نکاح دایم و منقطع اختلافهایی دارد. (از فرهنگ فارسی معین) :
سعدی اگر هلاک شد عمر تو باد و دوستان
ملک یمین خویش را گر بکشی چه غم خوری.
سعدی.
گر کند چشم به ما ور نکند حکم وراست
پادشاهی ست که بر ملک یمین می گذرد.
سعدی.
- یمین الصبر؛ سوگندی را گویند که صاحب آن عملاً و به دروغ برای بردن مال مسلمان یاد کند. وجه تسمیهء آن این است که صاحب آن با وجود ناراحتی خاطر در اقدام بدان شکیبایی ورزیده است. (از تعریفات جرجانی).
- یمین الغموس؛ سوگندی است که به کاری یا ترک گذشته به دروغ یاد کنند. (از تعریفات جرجانی).
- یمین اللغو؛ سوگندی که به گمان آنکه چنین است یاد کنند در حالی که خلاف آن باشد. شافعی گفته است سوگندی است که مرد بدان دل نمی بندد تا بگوید نه به خدا و آری به خدا. (از تعریفات جرجانی).
- یمین الله؛ لفظی است موضوع برای قسم. (یادداشت مؤلف).
- یمین المنعقده؛ سوگند بر کاری یا ترک چیزی در آینده. (از تعریفات جرجانی).
- یمین غیرمکفر؛ سوگند کفاره ناپذیر. سوگندی قطعی که با کفاره نیز نمی توان آن را شکست :
به خاک پای تو گفتم یمین غیرمکفر
از آن زمان که بدانستم از یسار یمین را.
سعدی.