یاقوت مستعصمی

[تِ مُ تَ صَ] (اِخ)جمال الدین ابوالدر یاقوت مستعصمی بغدادی خطاط شهیر درگذشته به سال 698 ه . ق. وی به خط بدیع خود مخصوصاً بسبب نسخ قرآنی که آنها را به دست خود نوشته شهرت یافته است. یکی از نسخ مزبور در کتابخانهء مصری مضبوط است که در سال 690 ه . ق. از نوشتن آن فراغت یافته است. یاقوت را بعضی حکم و منتخبات نیز هست که از آنهاست: 1- اسرار الحکماء: از نوع مطالب پند و تصوف است که به ضمیمهء امثال العرب ضبی در اسلامبول به سال 1300 طبع شده است. 2- رسالهء آداب و حکم و اخبار و آثار فقه و اشعار منتخبه. در مجموعه ای به نام سه رساله در مطبعهء الجوانب اسلامبول به سال 1298 در 77 صفحه چاپ شده است. 3- نبذه من اقوال الفضلاء، یاقوت آنها را در سال 681 ه . ق. گرد آورده و آن در ضمن کتاب تنزیه الالباب فی حدائق الاَداب تألیف مطران و داود در موصل به سال 1863 م. طبع شده است. (از معجم المطبوعات ج2 ص1943).
مرحوم اقبال آشتیانی ذیل صنایع دورهء مغول آرد: یکی از شعب عمدهء صنایع مستظرفه که مخصوصاً مقارن استیلای مغول در ممالک شرق اهمیت فوق العاده داشت حسن خط بوده و مستنصر و مستعصم و وزرای ایشان در جلب خوشنویسان و به کار واداشتن ایشان در خزانه الکتب های دارالخلافه مبالغ بسیار خرج میکردند و مشهورترین خطاطان این دوره دو نفرند: یکی صفی الدین عبدالمؤمن ارموی است و دیگری شاگرد او که در فن خط بمراتب از استاد خود معروفتر شده یعنی جمال الدین یاقوت مستعصمی (متوفی سال 698) که هر دو سابقاً از خطاطان مخصوص مستعصم آخرین خلیفهء عباسی بوده و بعد از برافتادن دولت عباسیان بخدمت خاندان جوینی پیوسته اند و یاقوت که استاد خط نسخ محسوب میشود ابتدا از غلامانی بوده که او را مستعصم خریده و به شاگردی صفی الدین عبدالمؤمن واداشته و او بزودی در ادب و حسن خط مهارت بسیار یافته و در این فن اخیر بر استاد خود نیز پیشی گرفته است. عطاملک جوینی او را بسیار محترم میداشت و پسران خود و برادرزادهء خویش شرف الدین هارون را برای آموختن حسن خط پیش او به شاگردی واداشت. (تاریخ مغول ص561) :
خطت که بر خط یاقوت می نهم ترجیح
نوشته است بر آن لعل لب که «انت ملیح».
کمال خجندی.
و رجوع به تذکره الخطاطین ج1 ص6 و تاریخ گزیده ص812 و حبیب السیر ج2 ص317 و تذکرهء دولتشاه ص380 و 515 حاشیه و ابن خلکان ص347 و از «سعدی تا جامی» ص102 و قاموس الاعلام ترکی شود.