یاد

(اِ) ذُکر. ذُکره. تذکار. اندیشه . تذکر. نام و نشان. ذکر باقی و جاودان. ذکر و نقل نام :
تا تازه کرد یاد اوائل بدین خویش
تا زنده کرد مذهب یونانیان بخود.دقیقی.
به ایران همه خوبی از داد اوست
کجا هست مردم همه یاد اوست.فردوسی.
شهنشاه بهرام داماد تست
به هر کشوری زین سپس یاد تست.
فردوسی.
دگر شارسان اورمزد اردشیر
که گردد ز یادش جوان مرد پیر.فردوسی.
سر از راه پیچیده و داد نی
ز یزدان و نیکی به دل یاد نی.فردوسی.
گر افزون شود دانش و داد من
پس از مرگ روشن شود یاد من.فردوسی.
تو فرزند خوانش نه داماد من
بدو تازه کن در جهان یاد من.فردوسی.
چو از یاد یزدان بپرداختند
بر آن نامدار آفرین ساختند.فردوسی.
گیاه در و دشت تو سبز باد
مبادا ز تو بر دل یوز یاد.فردوسی.
چنان بد که ضحاک خود روز و شب
به یاد فریدون گشادی دو لب.فردوسی.
اگر همنبرد تو باشد پلنگ
بدرد بر او پوست از یاد جنگ.فردوسی.
کتابهای یونان از یاد او خالی اند. (التفهیم ص193).
وقت خزان بیاد رزان شد دلم فراخ
وقت بهار شاد به سبزه و گیا شدم.
ناصرخسرو.
ز یاد مرگ غافل چون نشینی
چو با افتادگان آخر قرینی.ناصرخسرو.
و هر گاه که متقی در کار این جهان گذرنده تأملی کند هر آینه مقابح آن را به نظر بصیرت بیند... و با یاد آخرت الفت گیرد... (کلیله و دمنه).
چون بیاد مارسی دستی بگرد خود برآر
گر همه سنگی به دست آید ترا آن هم فرست.
خاقانی.
از جفتی غم به یاد غصه
دل حاملهء گران ببینم.خاقانی.
گفتی که دهان به هفت خاک آب
از یاد خسان بشوی شستیم.خاقانی.
نوا سازی دهندت باربد نام
که بر یادش گوارد زهر در جام.نظامی.
هر چه نه گویای تو خاموش به
هر چه نه یاد تو فراموش به.نظامی.
چند حدیث فلک و یاد او
خاک تهی بر سر پرباد او.نظامی.
منم یاری که بر یادت شب و روز
جهان سوزم به فریاد جهانسوز.نظامی.
مرا در پس پرده خاموش کرد
بیکباره یادم فراموش کرد.
نظامی (از آنندراج).
اگر از دنیا فارغ بودی به نیک و بد یاد او نگفتی... (تذکره الاولیاء عطار).
یاد یاران یار را میمون بود
خاصه کان لیلی و این مجنون بود.مولوی.
ای خدا ای فضل تو حاجت روا
با تو یاد هیچکس نبود روا.مولوی.
به چشمانت که گرچه دوری از چشم
دل از یاد تو یکدم نیست خالی.سعدی.
یاد تو روح پرور و وصف تو دلفریب
نام تو غمزدا و کلام تو دلربا.سعدی.
با این همه بیداد او وین عهد بی بنیاد او
در سینه دارم یاد او یا بر زبانم می رود.
سعدی.
عمری است تا به یاد تو شب روز می کنم
تو خفته ای که گوش به آه سحر کنی.سعدی.
با هر که بنشینم دمی کز یاد او غافل شوم
چون صبح بی خورشیدم از دل برنمی آید نفس.
سعدی.
عجب مدار که سعدی به یاد دوست بنالد
که عشق موجب شوق است و خمر علت مستی.
سعدی.
بر یاد بناگوش تو بر باد دهم جان
تا بار دگر پیش تو بر خاک نهد روی.
سعدی.
احتمال نیش کردن واجب است از بهر نوش
حمل کوه بیستون بر یاد شیرین بار نیست.
سعدی.
ای درد توام درمان در بستر ناکامی
وی یاد توام مونس در گوشهء تنهایی.حافظ.
یادم نمی کنی و ز یادم نمی روی
یادت بخیر یار فراموشکار من.حافظ.
دیشب به سیل اشک ره خواب می زدم
نقشی به یاد خط تو بر آب می زدم.حافظ.
یاد ایامی که با هم آشنا بودیم ما
هم خیال و هم صفیر و هم نوا بودیم ما.
صائب.
- با یاد یا بر یاد یا به یاد کسی خوردن؛ به شادی او باده نوشیدن. شادی خوردن :
بخوردند با یاد او چند می
که آباد بادا برو بوم ری.فردوسی.
همی باده خوردند تا نیمشب
بیاد بزرگان گشاده دو لب.فردوسی.
سه پور فریدون سه داماد اوی
نخوردند می جز که بر یاد اوی.فردوسی.
به یاد شهنشاه بگرفت جام
منم گفت میخواره کردوی نام.فردوسی.
همان شب ز شادی که افکند پی
همی جز بیادش ننوشید می.
اسدی (گرشاسب نامه).
بردیم ماه روزه به نیک اختری به سر
بر یاد عید روزه قدح پر کن ای پسر.معزی.
به یاد مهربانان عیش می کرد
گهی می داد باده گاه می خورد.نظامی.
به یاد شاه می کردند می نوش
نهاده چون غلامان حلقه در گوش.نظامی.
نظامی جام وصل آنگه کنی نوش
که بر یادش کنی خود را فراموش.نظامی.
یک قدح می نوش کن بر یاد من
گر همی خواهی که بدهی داد من.مولوی.
از آن ساعت که جام وی به دست او مشرف شد
زمانه ساغر شادی به یاد می گساران زد.
حافظ.
به کویش چون رسم جامی به یاد دوستان نوشم
بلی در کعبه یاد آرند یاران آشنایان را.
ملاقاسم مشهدی (از آنندراج).
- یاد افکندن؛ به یاد افکندن. تذکر. متذکرشدن. به یاد آوردن.
- یاد انداختن؛ به یاد انداختن. متذکر شدن. به یاد آوردن.
- یاد برداشتن؛ یاد کردن. به یاد آوردن.
- || به سلامت کسی می خوردن. به شادی کسی خوردن :
سبک باغبان می به شاپور داد
که بردار از آن کس که بایدت یاد.فردوسی.
رجوع به یاد کسی خوردن شود.
- یاد برگرفتن؛ یاد برداشتن. یاد کردن.
- || به سلامتی کسی باده نوشیدن؛ به شادی کسی خوردن :
دگر جام بر دست بهمن نهاد
که برگیر از آن کس که خواهی تو یاد.
فردوسی.
رجوع به یاد برداشتن و یاد کسی خوردن شود.
- یادت به خیر؛ دعایی است در غیبت کسی.
- یاد خاستن؛ یاد کردن. کسی را نام بردن :
با چنین سلطنتی یاد گدایان ز چه خاست
رحمتت باد که اندر خور صد چندینی.حافظ.
- یاد در (اندر) خاطر گذشتن؛ متذکر آن شدن. ذکر و هوای کسی در خاطر گذشتن :
نگذرد یاد گل و سنبلم اندر خاطر
تا بخاطر بود آن زلف و بناگوش مرا.
سعدی.
جز یاد تو در خاطر من نگذرد ای جان
با آنکه تو یکباره ام از یاد بهشتی.سعدی.
- یاد رفتن؛ مذکور افتادن. ذکر کرده شدن :بدین موضع که یاد رفت بنیاد گرفت... و به چندین مواضع که یاد رفت او را قلعه های معمور بود. (تاریخ طبرستان).
بیا که دمبدمت یاد می رود هر چند
که یاد آب بجز تشنگی نیفزاید.سعدی.
یاد تو می رفت و ما عاشق و بیدل شدیم
پرده برانداختی کار به اتمام رفت.سعدی.
- یادرفته؛ مذکور. ذکر کرده شده. نام برده شده.
- یادش به خیر؛ (جملهء دعائی) است که در غیبت و حاضر نبودن دوست استعمال می کنند. (از ناظم الاطباء). مرادف ذکرش به خیر که در محل دعای خیر در حق غایب گویند: مخفف یادش به خیر باد، جمله ای که بدان یاد یار غایب کنند به نیکی :
بیگانگی شده ست ز عالم مراد ما
یادش به خیر هر که نیفتد به دام ما.
صائب (از آنندراج).
- یاد کسی (خوردن یا کشیدن)؛ به شادی و سلامت او نوشیدن :
وز آن پس خروش آمد از جشن گاه
یکی گفت کین یاد بهرامشاه.فردوسی.
گوید کاین می مرا نگردد نوشه
جز که خورم یاد پادشاه عدو مال.
منوچهری.
سر از سجده برداری و این شراب
کشی یاد فرخنده رخ مهتری.منوچهری.
گوید که مرا این می مشکین نگوارد
الا که خورم یاد شهی عادل و مختار.
منوچهری.
یکی خورد بر یاد شاه بزرگ
دگر شادی پهلوان سترگ.
اسدی (گرشاسب نامه ص 86).
نشستند و بزمی نو آراستند
به می یاد یکدیگران خاستند.
اسدی (گرشاسب نامه).
زیبد که خسروان که جهان یاد او خورند
کو را جهان ز جد و پدر یادگار یافت.
معزی.
ای شاه فلک یاد ترا توش گرفت
شمشیر ترا ظفر در آغوش گرفت.معزی.
چون تو اندر خانهء خود می هم آن خود خوری
یاد جان خویش خور یاد روان کس مخور.
خاقانی.
- یاد ماندن؛ نام و نشان ماندن. ذکر جاوید و باقی ماندن. یادگار ماندن :
گفت بر تخت مملکت بنشین
تا بتو نام من بماند یاد.
فرخی (دیوان چ دبیرسیاقی ص40).
هر شه کو را خلفی چون تو ماند
نام و نشانش به جهان ماند یاد.
فرخی (دیوان چ دبیرسیاقی ص38).
گر از سعد زنگی مثل ماند یاد
فلک یاور سعد بوبکر بادسعدی.
غرض نقشی است کز ما یاد ماند
که هستی را نمی بینم بقائی.سعدی.
- یاد ناکرده؛ مذکورنشده :
همه خواندند بر تو چیز نماند
یاد ناکرده از صحاح و کسور.ناصرخسرو.
|| حفظ. بر. ویر. مقابل فراموشی و نسیان. در آنندراج آمده است که به معنی حفظ و از بر مجاز است. چنانکه گویند فلانی فلان خبر را یاد ندارد و بیاد ندارد... - انتهی. در خاطر نگاه داشتن. (برهان). در مجموعهء مترادفات ذیل یاد و حفظ کردن مترادفاتی بدینسان آمده است، بدل گرفتن. در گوش داشتن. ابجد ساختن. ز برداشتن. ازبر کردن. روشن کردن. فرا گرفتن... (مجموعهء مترادفات ص388). دل و خاطر، چنانکه گویند فلان چیز از یاد من رفت. (غیاث اللغات). خاطر و قوت حافظه. (آنندراج). ذهن خاطره. بال. حافظه. ضمیر. ذاکره :
از این در سخن همچنانست یاد
سراسر به من بر بباید گشاد.فردوسی.
بدل هرگز این یاد نگذاشتم
من این را همی کشته پنداشتم.فردوسی.
ز بس اندیشه همچون مست بیهوش
جهان از یاد او گشته فراموش.
فخرالدین اسعد (ویس و رامین).
جان و دل را از من آن جانان دلبر در ربود
بود من نابود کرد و یاد من نسیان گرفت.
سوزنی.
بدان گنجها آنچنان شاد شد
که گنجینهء رومش از یاد شد.نظامی.
بگیرد پی شیر از این بوستان
مده پیل را یاد هندوستان.نظامی.
با چنین یاد و تفرس بی گمان
جستن رامش ترا اندر جهان
جستن اندر قریهء نمل است پیل
یا کلوخ خشک اندر رود نیل.مولوی.
نه آن دریغ که هرگز بدر رود از دل
نه آن حدیث که هرگز برون شود از یاد.
سعدی.
می کنم چندانکه فکر آشنایان وطن
نیست در یادم کسی کورا توانم یاد کرد.
محمد قلی سلیم (از آنندراج).
- یادرفته؛ فراموش شده. (ناظم الاطباء).
- یادِ طَرَفُالْلِسان؛ یادی که بر سر زبان باشد و این را در هندوستان نوک زبان گویند و مراد این است که بسیار از بر است :
اوصاف تو نیز هندسی را
یاد طرف اللسان نبینم.خاقانی (از آنندراج).
|| در شواهد زیر با بودن و استن و هستن همراه است و در خاطر بودن، در حافظه بودن، در یاد کسی بودن و در یاد داشتن معنی می دهد :
گرت هیچ یاد است کردار من
یکی رنجه کن دل به تیمار من.فردوسی.
جز از یاد تو نیست او [ جهن ] یک زمان
بفرمانت دارد کمر بر میان.فردوسی.
به قلب اندرون تاخت رستم چو باد
نبودش ز هاماوران هیچ یاد.فردوسی.
بدان ای پدر کین سخن داد نیست
مگر جنگ لادن ترا یاد نیست.فردوسی.
از این در سخن هر چه تان هست یاد
سراسر به من بر بباید گشاد.فردوسی.
همی کرد نخجیر و یادش نبود
از آن کس که با او نبرد آزمود.فردوسی.
هزار و صد و شصت استاد بود
که کردار آن تختشان [ تخت طاقدیس ] یاد بود.
فردوسی.
به یزدان اگر گفته ام این سخنها
اگر گفته ام نیست باللّه بیادم.ابوالعلی.
بود ظنم که شنیده ست مگر خواجه عمید
فضل من خادم و هر روزه و را یادم من.
لامعی.
چون از خواب بیدار شدم، آن حال تمام بر یادم بود. (سفرنامهء ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص1).
خوب یکی نکته یادم است از استاد
گفت نگشت آفریده چیز به از داد.
ناصرخسرو.
نام قضا خرد کن و نام قدر سخن
یاد است این سخن ز یکی نامور مرا.
ناصرخسرو.
اقوال دشمن یاد باد
او شاد و دشمن در عنا.ناصرخسرو.
تا همی نیکو بود پاینده ملک
تو بر نیکان به نیکی یاد باش.مسعودسعد.
هیچ دانی که یاد هست امروز
رای عالیت را کلام اللیل.انوری.
چنین گفت آن سخنگوی کهنزاد
که بودش داستانهای کهن یاد.نظامی.
فرخ و روشن و جهان افروز
خنک آن روز یاد باد آن روز.نظامی.
هر دو عاشق را چنان شهوت ربود
کاحتیاط و یاد در بستن نبود.مولوی.
با دست نصیحت رفیقان
و اندوه فراق کوه الوند
من نیستم ار کسی دگر هست
از دوست به یاد دوست خرسند.سعدی.
یاد باد آنکو به قصد خون ما
عهد را بشکست و پیمان نیز هم.حافظ.
من از جان بندهء سلطان اویسم
اگر چه یادش از چاکر نباشد.حافظ.
چنینم هست یاد از پیر دانا
فراموشم نشد هرگز همانا.حافظ.
برو فسانه مخوان و فسون مدم حافظ
کزین فسانه و افسون مرا بسی یاد است.
حافظ.
رو رو که وحشی آنچه کشید از تو سست عهد
ما را به خاطر است ترا گر به یاد نیست.
وحشی (از آنندراج).
بر گفتهء احباب بسی گوش نهادیم
حرفی نشنیدیم که در یاد نباشد.
محمدقلی سلیم (از آنندراج).
می کنم چندانکه یاد آشنایان وطن
نیست در یادم کسی کو را توانم یاد کرد.
محمدقلی سلیم (از آنندراج).
- از یاد بردن؛ فراموش کردن. فراموشانیدن :
بدان لحن بردن توان بامداد
همه لحنهای جهان را ز یاد.نظامی.
تکاور دستبرد از باد می برد
زمین را دور چرخ از یاد می برد.نظامی.
دانی از دولت وصلت چه طمع دارم هیچ
یاد تو مصلحت خویش ببرد از یادم.سعدی.
روی بنمای و وجود خودم از یاد ببر
خرمن سوختگان را همه گو باد ببر.حافظ.
اگر نه بادهء غم دل ز یاد ما ببرد
نهیب حادثه بنیاد ما ز جا ببرد.حافظ.
دی پیر می فروش که ذکرش بخیر باد
گفتا شراب نوش و غم دل ببر ز یاد.حافظ.
زلف چون عنبر خامش که ببوید هیهات
ای دل خام طمع این سخن از یاد ببر.حافظ.
دولت پیر مغان باد که باقی سهل است
دیگری گو برو و نام من از یاد ببر.حافظ.
گو نام ما ز یاد بعمدا چه می بری
خود آید آن که یاد نیاری ز نام ما.حافظ.
شهباز دست پادشهم این چه حالت است
کز یاد برده اند هوای نشیمنم.حافظ.
محتسب شیخ شد و فسق خود از یاد ببرد
قصهء ماست که در هر سر بازار بماند.حافظ.
گر به دیرم طلبد مغبچهء حورسرشت
بیم دوزخ برم از یاد به امید بهشت.
بیدل (از مؤید الفضلاء).
گر جاهلی آواز دهد کاین چه ترانه ست
حاجت ببر از یاد چه بسیار چه کم را.
عرفی (از آنندراج).
- از یاد بهشتن؛ فراموش کردن. از یاد گذاشتن :
جز یاد تو در خاطر من نگذرد ای جان
با آنکه تو یکباره ام از یاد بهشتی.سعدی.
- از یاد رفتن؛ فراموش کردن. (ناظم الاطباء).
ز بس گنج کانروز بر باد رفت
شب شنبه را گنجه از یاد رفت.نظامی.
تماشای ترکش چنان خوش فتاد
که هندوی مسکین برفتش ز یاد.سعدی.
این پیر نگر که همچنانش
از یاد نمیرود جوانی.سعدی.
ز آنروز که سرو قامتت دیدم
از یاد برفت سرو بستانم.سعدی.
آنها که خوانده ام همه از یاد من برفت
الا حدیث دوست که تکرار میکنم.سعدی.
تا یاد تو افتادم از یاد برفت آنها.سعدی.
ساقیا آمدن عید مبارک بادت
و آن مواعید که کردی مرواد از یادت.
سعدی.
مگرش خدمت دیرین من از یاد برفت
ای نسیم سحری یاد دهش عهد قدیم.
حافظ.
الا ای همنشین دل که یارانت برفت از یاد
مرا روزی مباد آندم که بی یاد تو بنشینم.
حافظ.
چشم تو که سحر بابل است استادش
یارب که فسونها برود از یادش.حافظ.
شمع هر جمع مشو ورنه بسوزی ما را
یاد هر قوم مکن تا نروی از یادم.حافظ.
سایهء طوبی و دلجوئی حور و لب حوض
به هوای سر کوی تو برفت از یادم.حافظ.
بیدل از یاد خویش هم رفتم
که فراموش کرده است مرا.بیدل (از مؤید).
وعدهء وصلی که ای مه پاره یادت رفته است
چارهء درد من بیچاره یادت رفته است.
امتیازخان خالص (از آنندراج و مؤید).
- از یاد شدن و از یاد بشدن؛ فراموش شدن. از یاد رفتن :
داغ بر دل زیاد خاقانی
گر ز دل یاد اوش می بشود.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 169).
ز بس افتادگان را داد می داد
جهان را عدل نوشروان شد از یاد.نظامی.
چون سیاست زیاد شاه شود
پادشاهی بر او تباه شود.نظامی.
- از یاد کردن؛ از خاطر شدن. از یاد برفتن. فراموش شدن : پس مردمان را گفت چون نمازی از یادتان کنید آن وقت که یادتان آید یاد کنید. (ترجمهء طبری بلعمی).
- از یاد گذاشتن؛ فراموش کردن :
حق نعمت گذاشتی از یاد
نیست شرمت ز من که شرمت باد.سعدی.
- به یاد داشتن؛ در خاطر داشتن. در حفظ و در ذاکره داشتن. در ذکر داشتن :
آن عهد بیاد داری و دولت و داد
کز عاشق بیچاره نمی کردی یاد.سعدی.
آنچه بیاد داشتم جواب گفتم. (تذکرهء دولتشاه ص363).
- یاد افتادن، به یاد افتادن.؛ به یاد آمدن. به خاطر گذشتن. در خاطر آمدن. از خاطر گذشتن :
گه نعره زدی بلبل گه جامه دریدی گل
تا یاد تو افتادم از یاد برفت آنها.سعدی.
- یاد ماندن؛ در خاطر و در حافظه ماندن :
من از کرامت او یک حدیث یاد کنم
چنانکه بر دل تو سالها بماند یاد.فرخی.
بیتی چند که مرا یاد مانده بود در این وقت نبشتم. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص21).
آن رسول از خوردن زین یک دو جام
نی رسالت یاد ماندش نی پیام.مولوی.
همان نصیحت جدت که گفته ام بشنو
که من نمانم و گفت منت بماند یاد.
سعدی.
|| بیداری. (برهان) (آنندراج). یقظه. مقابل خواب :
که افراسیابش بسر بر نهاد
نبودی جدا زو به خواب و به یاد.
فردوسی (از رشیدی).
خلد را بیند بخواب آنکو ترا بیند به یاد
بخت را بیند به خواب آنکو ترا بیند بخواب.
معزی.
|| صورت خیالی. (از آنندراج). || یاد تواند که مخفف یادگار بود. (آنندراج) :
به خوبی نهد رسم بنیادها
بدولت ز نیکی کند یادها
نظامی (از آنندراج).
غرض نقشی است کز ما یاد ماند
که هستی را نمی بینم بقایی.
سعدی (از آنندراج).
- یاد باز ماندن؛ یادگار ماندن. ماندن. نام و نشان :
جهان نماند و خرم روان آدمیی
که باز ماند ازو در جهان به نیکی یاد.
سعدی.
|| نقش و نگار. (برهان) (ناظم الاطباء).رجوع به یاد کردن شود. || دو زن که زن دو برادر باشند و هر یک از ایشان یاد دیگری است. (آنندراج). جاری. هموی [ هَ مَ وَ ] (در تداول مردم قزوین). اما گمان می رود که در این معنی دگرگون شدهء «یار» باشد به قرینهء «جاری» که صورتی از «یاری» تواند بود. (یادداشت لغت نامه). || بیگانه. اجنبی(1).
(1) - یاد به این معنی هم اکنون در ترکی آذربایجانی مستعمل است.