ویس و رامین

[سُ] (اِخ) نام دو تن از عشاق معروف افسانه ای و نام داستان آنان. این افسانهء ایرانی از قدیمترین زمانها موجود بوده و پهلویِ آن را به شعر ترجمه کرده اند. (یادداشت مرحوم دهخدا). ویس و رامین که فخرالدین اسعد گرگانی ترجمهء آن را [ از پهلوی ] بیش از نُه قرن پیش، میان سالهای 432 و 446 ه .ق. یعنی پنجاه سال پس از آنکه فردوسی شاهنامه را به پایان برد، پرداخته است، داستانی بسیار شایان توجه است. منظومه بر اساس افسانهء (پهلوی) کهنی است که به ابهام یادآور داستان تریستان و ایزوت و مارک شاه و برانژین است. بسیاری از وقایعی که در داستان می گذرد، متضمن اوضاع و احوالی مخالف عقاید اسلامی دربارهء ازدواج و زن و عشق است. در استعداد شاعرانهء فخر گرگانی جای هیچ شک نیست. نقصی که در داستان هست، تناقضاتی در تجسم و نمایش اشخاص و اطناب و تفصیل در گفتگوهای میان عاشقان و سخنانی است که هر یک از آنها با خویشتن می گوید. منظومهء فخر گرگانی به احتمالی در آغاز قرن سیزدهم م. [ در حدود صدوپنجاه سال پس از نظم آن به فارسی ] به زبان گرجی ترجمه شده است و از اینکه یکسان مورد توجه مسلمانان و همسایگان مسیحی آنان در آن سوی قفقاز واقع شده ارزش و اعتبار اصل داستان و تهذیب فخر گرگانی از آن، آشکار می گردد. اخبار قدیم و متعددی دربارهء ویس و رامین در ادبیات فارسی وجود دارد، مؤلف مجمل التواریخ و القصص، زمان داستان را هنگام پادشاهی دومین شاهنشاه ساسانی می داند و می گوید: «موبد برادر رامین صاحب طرفی بود از دست شاپور، به مرو نشستی و خراسان و ماهان به فرمان او بود». عوفی فخر گرگانی را ناظم ویس و رامین می داند و حمدالله مستوفی از داستان ویس و رامین در زمان سلطنت بیژن اشکانی پسر گودرز پسر بلاش پسر اشک نام می برد و فخرالدین اسعد را ناظم آن می خواند و میرخواند آن را منسوب به زمان یکی از پادشاهان اشکانی می داند و او را شاپوربن اشک اشکانی می خواند. (از تعلیقات ویس و رامین چ محجوب ص393 و 394) : اندر عهد شاپور اردشیر قصهء ویس و رامین بوده است. (مجمل التواریخ).
ویس و رامین خسرو و شیرین بخوان
تا چه کردند از حسد آن گمرهان.مولوی.
چه حاجت است به گل عیش ویس و رامین را
میان خسرو و شیرین شکر کجا باشد؟
سعدی.
او که الحمد را نکرده درست
ویس و رامین چراش باید جست؟اوحدی.