هیربد

[بَ] (اِ مرکب) خادم و خدمتکار آتشکده. (برهان). بعضی خداوند و بزرگ و حاکم آتشکده را گفته اند. (برهان). بزرگ آتشخانه و امین ملت. (آنندراج). || قاضی و مفتی گبران. (برهان). شخصی که گبرکان او را محتشم دارند و میان ایشان داور باشد و آتش افروزد در گنبدشان. (حاشیهء فرهنگ اسدی) (انجمن آرا) :
به آب و به آتش میازید دست
مگر هیربد مرد آتش پرست.فردوسی.
چو برداشت پرده ز در هیربد
سیاوش همی بود لرزان ز بد.فردوسی.
اگر هیربد، بد بود بد مکن
که گر بد کنی خود تویی هیربد.
ناصرخسرو.
در هیرکده گر ز مدیح تو بخوانند
بیزار شود هیربد از زند و ز پازند.
امیرمعزی (از جهانگیری).
صدش هیربد بود با طوق زر
به آتش پرستی گره بر کمر.نظامی.
بسی آتش هیربد را بکشت
بسی هیربد را دوتا کرد پشت.
نظامی.
این کلمه مرکب از دو جزء است، نخستین که اثرا(1) باشد به معنی آموزش و تعلیم و جزو دوم پئیتی(2) (= بد، پسوند اتصاف) است به معنی مولی و صاحب و دارنده. اثریه(3) در اوستا به معنی شاگرد و آموزنده است کلمات ائثرپئیتی و ائثریه هر دو به معنی استاد و آموزگار و هم شاگرد و آموزنده در اوستا بسیار استعمال شده است. رجوع به مهریشت بند 116، فروردین یشت بند 105 یسنای 26 بند 7 شود. در هیچ جای اوستا (ائترپئیتی) (هیربد) به معنی آتربان یا موبد نیامده بلکه بعدها بدین معنی به کار رفته در بند 59 «ائو گمدئچا» کلمهء ائثرپئیتی استعمال شده و در توضیحات آن افزوده اند: مغوپتان مغوپت یعنی موبدان موبد اما بدون شک بعدها از هیربد همیشه پیشوای دینی (علی الاطلاق) اراده شده چون در ایران پیشوایان دینی استاد و آموزگار بودند و به تعبیر دیگر آموزش و پرورش مردم به عهدهء آنان بوده. رجوع به ایران در زمان ساسانیان کریستنسن ص 417 شود. به همین مناسبت آنان را آتربانان و هیربدان (هردو) مینامیدند. تنسر پیشوای دینی معروف عهد اردشیر بابکان در تاریخ ایران به هیربدان هیربد مشهور است. کلیهً در ادبیات فارسی هیربد مترادف موبد است. (حاشیهء برهان قاطع چ معین). || آتش پرست. || صوفی مرتاض که ریاضت کش باشد. (برهان). || استاد و آموزگار. || شاگرد و آموزنده. || رئیس آتشگاه. (فرهنگ فارسی معین).
(1) - aethra.
(2) - paiti.
(3) - aethrya.