نفس

[نَ فَ] (ع اِ)( 1) دم (غیاث اللغات) (منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء) (بحر الجواهر) دمه (دهار) (مهذب الاسماء) هوائی که از دهان موجود زنده در حال تنفس خارج شود (از بحر الجواهر) و آن جذب نسیم است از راه بینی یا دهان برای ترویح قلب و دفع بخار است باز به همان راه، و این هر دو حرکت یعنی برآمدن و فرورفتن دم مجموع یک نفس باشد (غیاث اللغات) : نفس جز به فرمان او نگذرد پی مور بی او زمین نسپردفردوسی نفس را مگر بر لبش راه نیست چو او در جهان نیز یک ماه نیست فردوسی بر نفس خویش به شکر خدای سود همی گیر به رسم کرامناصرخسرو هر نفسی گوهری است و سرمایهء آدمی است، ضایع کردن بی ضرورتی ابلهی باشد (کیمیای سعادت) چرخ را هر سحر از دود نفس همچو شب سوخته دامان چکنمخاقانی راه نفسم بسته شد از آه جگرتاب کو همنفسی تا نفسی رانم از این باب خاقانی تا دو نفس حاصل است عمر قضا کن به می کز دو نفس بیش نیست اول و انجام عمر خاقانی عیب نمائی مکن آئینه وار تا نشوی از نفسی عیب دارنظامی هر نفسی کو به ندامت بود شحنهء غوغای قیامت بودنظامی جمله نفس های تو ای بادسنج کیل زیان است و ترازوی رنجنظامی بر می نیاید از دل تنگم نفس تمام چون نالهء کسی که به چاهی فرورود سعدی هر نفسی که فرومی رود ممد حیات است و چون بر می آید مفرح ذات (گلستان سعدی) تا نفس هست و نفس کاری کن گرد خود از عمل حصاری کناوحدی عنان نفس کشیدن جهاد مردان است نفس شمرده زدن ذکر اهل عرفان است صائب || حیات زندگی رجوع به شواهد ذیل معنی اول شود || رمق (ناظم الاطباء) : تا نفسی هست دمی می زنم ||؟ فوت پف بادی که با به هم فشردن لبها از دهن خارج کنند : گفت یکی وحشت این در دماغ تیرگی آرد چو نفس در چراغنظامی نفس مبارک بر آن عاجزان دمیدی (مجالس سعدی ||) دعا هو همت ارادت و همت درویشی یا پیری (یادداشت مؤلف) دم رجوع به نفس کردن شود : همت چندین نفس بی غبار با تو ببین تا چه کند روزگارنظامی هم نفسش راحت جانها شود هم سخنش مهر زبانها شودنظامی از نفسش بوی وفائی ببخش ملک فریدون به گدائی ببخشنظامی به یمن قدم درویشان و صدق نفس ایشان ذمائم اخلاق به حمائد مبدل گشت (گلستان) از برکهء نفس مبارک ایشان آن بلا از اهل بخارا دفع شد (انیس الطالبین ص 118 ) در مجالس صحبت می فرمودند زود باشد که این قصر هندوان قصر عارفان شود، الحمدلله که این زمان آن نفس مبارک خواجه محمد به ظهور آمد (انیس الطالبین ||) گفته قول (یادداشت مؤلف) : فرمودند این مردی است که بر آسمان خواهد پرید آن نفس ایشان در خاطر من بود (انیس الطالبین) با من فرمودند که اول کسی که از علماء بخارا با ما آشنا خواهد شد این بزرگ خواهد بود، آن نفس خواجه دایماً در خاطر من می بود بعد هفت سال اثر آن نفس ظاهر شد (انیس الطالبین ص 90 ) آنچنان که حضرت خواجه فرموده بودند واقع شد و از برکهء نفس ایشان به سعادت ایمان رفت (انیس الطالبین ص 171 ) خواجه فرمودند ما قضیهء ترا بهتر از حاکم برسیم و تفحص کنیم آن مدعی نفس خواجه را قبول نکرد (انیس الطالبین) او را گفتند موافقت خواجه کن و بخور، نفس شریف ایشان را اجابت نکرد (انیس الطالبین ص 45 ) رجوع به شواهد ذیل معنی قبلی ورجوع به نفس درگرفتن شود || مصاحبت همدمی (از یادداشت بخط مؤلف) : ولیکن مرا با جریره نفس به آید نخواهم جز او هیچ کسفردوسی دم بی نفس تو برنیارم در خدمت تو نفس شمارمنظامی|| نفحه نکهت بوی : از نفس مشک هیچ حظ و خبر نیست مغز خری را که با زکام برآمدخاقانی || آواز آوا نغمه : نفس بلبلان مجلس او زین غزل شکّر تر اندازد خاقانی (دیوان چ دکتر سجادی ص 124 ) کوه دانش را چو داود از نفس منطق الطیر از خوش آوائی فرستخاقانی نفس عاشقان به سوز بود وآن دگرها چو شمع روز بوداوحدی رجوع به از نفس افتادن و نفس گسستن در ترکیبات نفس شود || لحظه (ناظم الاطباء) (یادداشت مؤلف) زمان وقت دم گاه هنگام (یادداشت مؤلف) رجوع به نفسی و یک نفس، در ترکیبات ذیل نفس شود : کوش تا آن نفس که آید پیش نشود فوت از تو ای درویشسنائی نفسی کز تو بگذرد آن رفت در پی آن نفس بنتوان رفتسنائی بدان نفس که بر افرازد آن یتیم علم بدان زمان که براندازد این عروس نقاب خاقانی چو عمر خوش نفسی گر گذر کنی بر من مرا همان نفس از عمر در شمار آیدسعدی بترس از گناهان خود این نفس که روز قیامت نترسی ز کسسعدی پرسید که از عبادتها کدام فاضل تر است گفت ترا خواب نیمروز تا در آن یک نفس خلق را نیازاری (گلستان سعدی) ز عطر حور بهشت آن نفس برآید بوی که خاک میکدهء ما عبیر جیب کندحافظ شور شراب عشق تو آن نفسم رود ز سر کاین سر پرهوس شود خاک در سرای تو حافظ با کلمات ذیل بصورت مزید مؤخر آید: آخرنفس آشنانفس بی نفس پاک نفس سیرنفس تازه نفس خوش نفس چس نفس روشن نفس درنفس شیرین نفس صاحب نفس عنبرنفس عیسوی نفس عیسی نفس گنده نفس مبارک نفس مسیحانفس مسیح نفس هم نفس یک نفس در ترکیبات زیر به صورت مضاف الیه آید: - ضبط نفس؛ ضیق نفس رجوع به هریک از این ترکیبات شود - از نفس افتادن؛ خاموش شدن بی صدا و بی آواز شدن - ||بغایت خسته و مانده شدن - از نفس افکندن؛ از نفس انداختن - از نفس انداختن؛ خاموش و بی صدا کردن (غیاث اللغات) (از چراغ هدایت) (از آنندراج) : شکوهء دانه و دام از نفس انداخت مرا شور بیهوده ز چشم قفس انداخت مرا ملاطغرا (از آنندراج ||) - از پا فکندن از رمق انداختن مانده و بی رمق کردن - به نفس رسیدن؛ به نفس آخر رسیدن : ساقی به نفس رسید جانم تر کن به زلال می دهانمنظامی - درازنفسی کردن؛ روده درازی کردن پرگوئی کردن - نفس از دست و پا بریدن؛ سخت ضعیف و بی رمق و ناتوان شدن بر اثر ماندگی زیاد یا ترس ناگهانی یا بیماری صعب بغایت ناتوان گشتن و رمق و نیرو از دست و پای کسی زایل شدن - نفس بازپس؛ نفس واپسین (آنندراج) : بنشین نفسی کز همه لطف تو بس است این بستان که ز جانم نفسی بازپس است این امیرخسرو (از آنندراج) - نفس بازپسین؛ نفس واپسین (آنندراج) - نفس باقی بودن؛ مختصر فرصت و مهلتی داشتن || - هنوز زنده بودن رمقی از حیات در تن داشتن - نفس بر لب رسیدن؛ به حال نزع افتادن به مردن رسیدن|| - بغایت مانده شدن و ناتوان گشتن - نفس بر نفس؛ پیاپی لاینقطع نفس در نفس : به جان گفت باید نفس بر نفس که شکرش نه کار زبان است و بسسعدی - نفس بریدن؛ مردن || - آواز کسی قطع شدن خاموش شدن - نفس به شماره افتادن؛ نفس نفس زدن - نفس بلند شدن؛ صدا برآمدن به شکوه و اعتراض صدا برخاستن: از کسی نفس بلند نمی شود؛ کسی جرأت اعتراض کردن ندارد || - کنایه از دراز شدن سخن (آنندراج) - نفس به لب آمدن؛ جان به لب رسیدن به حال نزع افتادن : منتظران را به لب آمد نفس ای ز تو فریاد به فریاد رسنظامی - نفس به لب رسیدن؛ جان به لب آمدن نفس به لب آمدن - نفس تنگ شدن؛ بر اثر دویدن یا ضعف یا بیماری دشوار شدن تنفس : شد نفس آن دو سه همسال او تنگ تر از حادثهء حال اونظامی - نفس در کار کسی کردن؛ همت در کارش کردن نظر تأیید بر او افکندن - نفس درگرفتن؛ تأثیر کردن سخن در دیگران مؤثر افتادن سخن : در جامع بعلبک وقتی کلمه ای چند همی گفتم دیدم که نفسم در نمی گیرد (گلستان سعدی) - نفس در نفس؛ پیاپی دائم لاینقطع : چو خواهی که گوئی نفس در نفس حلاوت نیابی ز گفتار کسسعدی - نفس سرد؛ نسیم خنک : نفس سرد سحر گرم رو از بهر چراست یادم آمد ز پی آنکه رسول چمن است ||؟ - نفس آخر که گرمی و حرارتی ندارد || - سخن یا کاری که بی تأثیر باشد و در دیگران نگیرد : جهد نظامی نفسی بود سرد گرمی توفیق بچیزیش کردنظامی || - آه سرد آهی که نومیدانه برکشند - نفس سرد برآوردن؛ آه یأس کشیدن نومیدانه آه کشیدن : نفسی سرد برآورد و گفت این مژده مرا نیست بلکه دشمنان مراست (گلستان سعدی) نفسی سرد برآورد ضعیف از سر درد گفت بگذار من بی سر و بی سامان راسعدی ناگه نفسی سرد از دل پردرد برآورد (گلستان سعدی) - نفس سرد بر زدن؛ نفس سرد برآوردن : چو ارجاسب دید آن سپاه گران گزیده سواران نیزه وران سپاهی که چندان ندیده ست کس ز انده یکی سرد بر زد نفسفردوسی - نفس سرد زدن؛ نفس سرد برآوردن : همی زنم نفسی سرد بر امید کسی که یاد ناورد از من به سالها نفسیسعدی - نفس سردی؛ سردسخنی - نفس سوار سینه شدن؛ نفس به لب رسیدن به حال نزع افتادن || - بغایت مانده شدن - نفس گرم؛ مقابل نفس سرد || - دم گیرا نفس پرتأثیر و درگیرنده : مرغ لبم از نفس گرم او پر زبان ریخته از شرم اونظامی || - اشتیاق شور و شوق : ای خوش نسیم انس بر اوصاف قدس شو سوی اَنَس رسان نفس گرم بی مرمخاقانی - نفس نفس؛ دمادم پیاپی لاینقطع نفس در نفس نفس بر نفس رجوع به نفس نفس زدن در سطور بعد شود - نفس نفس زدن؛ از غایت ماندگی نفس های کوتاه و تند زدن به سرعت و تندتر از حد معمول نفس کشیدن بر اثر دویدن زیاد یا ماندگی از کاری صعب - نفس واپسین؛ نفس بازپس نفس بازپسین دم آخرین که بعد از آن همین مردن است و بس (آنندراج) نفس آخر - واپسین نفس؛ نفس واپسین آخر نفس دم آخر - هر نفس؛ هر لحظه هردم در هر آن متواتر پیاپی : هر نفسی از سرطنازئی بازی شب ساخته شب بازئینظامی زن مرده ای است نفس چو خرگوش و هر نفس نامش به شیر شرزهء هیجا برآورمخاقانی هر نفسم خون دل ریزی و گوئی مبین واقعه ای مشکل است دیدن و نادان شدن اوحدی - امثال: تا نفس هست آرزو باقی است تا نفس هست امید هست تا نفس هست و نفس کاری کن(اوحدی) نفس ارباب بهتر از نوالهء آرد جو است نفسش از جای گرمی می آید ، یا برمی آید یا بلند می شود یک نفس ما داریم و یک نفس او ( 1) - معنی نخستین این لغت در عربی نیز مستعمل است، اما معانی دیگر خاص فارسی زبانان است.