نظر

[نَ ظَ] (ع اِ) چشم (از آنندراج) بصر (اقرب الموارد) (المنجد) دیده : ببیند بی نظر نرگس بگوید بی لغت سوسن اگر طبعش بیاموزد صبا را عالم آرائی انوری گوشم همه روز از انتظارت بر راه و نظر بر آستان استسعدی از نظر دل به جهان کن نظر ز آن که غلطکار بود چشم سرامیرخسرو هر نظری را بصری داده اندخواجو تا به دامن ننشیند ز نسیمش گردی سیل خیز از نظرم رهگذری نیست که نیستحافظ از راه نظر مرغ دلم گشت هوا گیر ای دیده نگه کن که به دام که درافتادحافظ در سر کوی تو چندان که نظر کار کند دل و دین است که بر یکدگر انداخته اند صائب حجاب سهل بسیار است ارباب بصیرت را نظر را برگ کاهی از پریدن بازمی دارد صائب (آنندراج) نظر به سرمهء مردم سیه مکن صائب به گریه تا بتوان دیده را جلا کردن صائب (آنندراج) می تراود نظر از بوم و بر ما طالب این سراپرده مگر جلوه گه منظور است طالب (آنندراج) نقیض مدعا آید به فعل از یاری مردم نظر را بازمیدارد پر کاه از پریدنها مخلص کاشی (آنندراج ||) نگاه (آنندراج) (غیاث اللغات) (ناظم الاطباء) نگرش (ناظم الاطباء) : نگاری بدیدند چون نوبهار که از یک نظر شیر آرد شکارفردوسی تا در تو نظر کردم رسوای جهان گشتم آری همه رسوائی اول ز نظر خیزدعطار چون جهان را نظری سوی وفا نیست ز اشک دیده را سوی جهان راه نظر بربندید خاقانی چه عجب گر نرسد دست به فتراک مراد کز بلندی است به جائی که نظر می نرسد خاقانی با شکن زلف تو صبر فروشد به غم از نظر چشم تو عقل درآمد به کارخاقانی از یک نظر تنها دل باخته ام با تو جان بازم اگر لطفی با آن نظر آمیزی خاقانی چشمان دلبرت به نظر سحر می کنند من خود نگویمت که بود در نظر سخن سعدی ز دست رفتم و بی دیدگان نمی دانند که زخم های نظر بر بصیر می آید سعدی نمی توان به سرسر روزگار رسید که خانه بسته در است و نظر شکسته کلید اثیر اخسیکتی نفس در جستجو خاصیت موج نظر دارد که غیر از چشم بستن نیست منزل کاروانش را بیدل (آنندراج) نخجیر لاغر است ظهوری از آن ز دور قربان حلقه های کمند نظر شود ظهوری (آنندراج ||) عنایت التفات تأیید توجه مدد : رای و نظر خواجه چو باران بهار است این هر دو چو پیوست بخندد گل گلزار فرخی رسم و آئین تبه گشته بدو گردد راست وز جهان عدل پدید آید و انصاف و نظر فرخی فرخش باد سر ماه و سر سال عجم دولتش باد و به هر کار ز یزدانش نظر فرخی بر او بوده به هر جای مقیم زو رسیده به همه خلق نظرفرخی لاجرم ملک و ولایت خرم و آباد گشت خرم و آباد گردد ملک از عدل و نظر فرخی از خداوند نظر چشم همی داشت جهان به جهانداری نیکونیت و خوب سیر چون خداوند جهانداری و شاهی به تو داد گفت من یافتم اینک ز خداوند نظرفرخی گر مرا از تو به سه بوسه نباشد نظری اندرین شهر ز من نیز نیابی خبریفرخی آهو از پشته برون آید و ایمن بچرد چون کسی کو را باشد نظر میر پناهفرخی کشیده تیغ سیاست به کینه لشکر او نه ایمنی به جهان اندرون نه عدل و نظر عنصری نظرها کنیم اهل خراسان را و این شهر به زیادت نظر مخصوص باشد (تاریخ بیهقی ص 36 ) سلطان را بسیار دعا گفت بدان نظر بزرگ که ارزانی داشت (تاریخ بیهقی ص 370 ) تا با ما بگوید و آنچه فرمودنی است از نظر فرموده آید (تاریخ بیهقی ص 37 ) صد نظر در باب بنده بیش کرد تا ز خاک او را بر این منظر کشید مسعودسعد داد تن دادی بده جان را به دانش داد زود یافت از تو تن نظر در کار جانت کن نظر ناصرخسرو تا هر کسی را مبرتی و نظری و نیکوئی فرمائیم (فارسنامهء ابن البلخی ص 90 ) چون جهان را نظری سوی وفا نیست ز اشک دیده را سوی جهان راه نظر بربندید خاقانی نظرت نیست به من زآنکه مرا تن نماند و نظر جان به تن استخاقانی دیدهء شرق و غرب را بر سخنم نظر بود آه که نیست این نظر عین رضای شاه را خاقانی سگجان شدم از بس ستم عالم سگدل روزی نظری از سگ کوی تو ندیدم خاقانی همت از آنجا که نظرها کند خوار مدارش که اثرها کندنظامی همه عالم نگران تا نظر بخت بلند بر که افتد که تو یک دم نگرانش باشی سعدی ز آنگه که ترا بر من مسکین نظر است آثارم از آفتاب مشهورتر استسعدی خاطرم از بند اسپ زود گشاده شود بسته ام امید خویش در نظر شهریار مبارکشاه مرورودی || تماشا سیاحت : یکی به حکم نظر پای در گلستان نه که پایمال کنی ارغوان و یاسمنشسعدی || شیوهء نگاه کردن طرز نگاه کردن (یادداشت مؤلف) : کمال دلبری و حسن در نظربازی است به شیوهء نظر از نادران دوران باشحافظ || بصیره (از المنجد) (از اقرب الموارد)( 1) بینش (یادداشت مؤلف) : گفتم که چیست ناطقه را پنج حس او گفتا مراد و ذهن و ذکا، فطنت و نظر ( ناصرخسرو رجوع به ارباب نظر و صاحب نظر و اهل نظر در ترکیبات ذیل همین لغت شود || بصر (اقرب الموارد) (المنجد)( 2 بینائی : بدو دو دست و دو پایت بگیرد و برود زبان از او سخن و چشم از او نظر دارد ناصرخسرو || فکر (آنندراج) (غیاث اللغات) (ناظم الاطباء) اندیشه (ناظم الاطباء) تفکر رویه (یادداشت مؤلف)( 3 ||) نظر در چیزی، اندیشه در آن چیز جهت اندازه و قیاس آن (ناظم الاطباء ||) دقت تأمل تصفح تدبر (یادداشت مؤلف) : هر کس که دید روی تو بوسید چشم من کاری که کرد دیدهء من بی نظر نکردحافظ || رای (یادداشت مؤلف ||) خیال وهم (ناظم الاطباء ||) اعتراض ایراد بحث (یادداشت مؤلف ||) چشم زخم (منتهی الارب) (ناظم الاطباء): ضربناهم بنظر و من نظر؛ ابصرناهم (اقرب الموارد ||) علم النظر و الاستدلال؛ علم الکلام (اقرب الموارد) (از المنجد) : بر بحث در علوم نظر و جدل مواظب (ترجمهء تاریخ یمینی ص 398 ) در فضلیات از استفادت به مقام افادت رسیده و در فقه و نظر گوی از اقران ربوده (لباب الالباب ج 1 ص 218 (||) اصطلاح منطق) همان فکر است، و گویند جز آن است قاضی باقلانی گفته است: نظر فکری است که به وسیلهء آن علم به چیزی یا گمان قوی بدان طلب می شود پس فکر جنس است در تعریف نظر و ما بعد آن فصل است رجوع به کشاف اصطلاحات الفنون ج 2 ص 1386 شود || در فقه، تولیت (یادداشت مؤلف (||) اصطلاح نجوم) بودن دو شی ء است بر وضع خاص در فلک، اگر دو ستاره در جزء واحدی مجتمع نشده باشند، چنانچه بعد میان آن دو 60 درجه از فلک البروج باشد، مثلًا یکی در اول حمل باشد و دیگری در اول جوزاء آن را نظر تسدیس گویند و اگر بعد میان آن دو ستاره ربع فلک به معنی 90 درجه باشد نظر تربیع است، و اگر ثلث فلک یعنی 120 درجه باشد نظر تثلیث است، و اگر نصف فلک یعنی 180 درجه باشد آن را مقابله گویند (از کشاف اصطلاحات الفنون ج 2 ص 1386 ) رجوع به انظار در این لغتنامه و رجوع به کشاف اصطلاحات الفنون ص 1385 تا 1391 شود : حسودت دربد بهرام فیرون نظر زی تو ز برجیس فراروندقیقی منجم توام ای نجم آسمان جمال همیشه از نظر وصل تو سعادت جوی سوزنی - نظرها؛ آثار ستارگان (آنندراج از اسکندرنامهء بری ||) تخفیف در خراج (یادداشت مؤلف) رسول معتمد فرارسید نزدیک عمروبن لیث برآن جمله که هر سال ما را بیست بار هزارهزار درم فرستی نامه نبشت عمرو سوی امیرالمؤمنین موفق و نظر خواست از خراج سیستان هزارهزار درم و موفق نظر بداد هزارهزار درم (تاریخ سیستان ||) لحاظ اعتبار حیثیت جهت جنبه (یادداشت مؤلف): نظراً الی کذا و بالنظر الیه؛ ای ملاحظه و اعتباراً له (اقرب الموارد) (المنجد ||) منظر (یادداشت مؤلف||) ناحیت ایالت ولایت ج، انظار (یادداشت مؤلف ||) همسایگان (آنندراج) (منتهی الارب) (از المنجد) یقال: حی حلال نظر؛ ای متجاورون یری بعضهم بعضاً (از منتهی الارب) (از اقرب الموارد) - آخر نظر؛ نظر واپسین آخرین دیدار واپسین دیدار : وقت نظارهء عام است شما نیز مرا بهر آخر نظر خاص بیائید همهخاقانی - ارباب نظر؛ که صاحب نظرند که اهل بصیرتند : خویش را خوانم از ارباب نظر می رسدم دیده از شوق تماشا نظرستان گشته ست ظهوری (آنندراج) - از نظرِ؛ از لحاظِ (یادداشت مؤلف) - از نظر افتادن؛ ناپسند و بی اعتبار شدن (غیاث اللغات) رانده شدن (ناظم الاطباء) : نیکم نظر افتاد بر آن منظر مطبوع کاول نظرم هر چه وجود از نظر افتاد سعدی عشقم چنان ربود که دنیا و آخرت افتاد چون دو قطرهء اشک از نظر مراصائب - از نظر افکندن؛ از نظر دور کردن از چشم انداختن فراموش کردن : چه باز در دلت آمد که مهر برکندی چه شد که یار عزیز از نظر بیفکندی سعدی پیش از آن کز نظر بیفکندت ای برادر بیفکن از نظرشسعدی - از نظر انداختن؛ راندن (ناظم الاطباء) مغضوب ساختن از نظر افکندن : رواست گر همه خلق از نظر بیندازی که هیچ شخص نبینی به شکل و منظر خویش سعدی تو همچو صاحب دیوان مکن که سعدی را به یک ره از نظر خویشتن بیندازیسعدی ای به دو چشم تو نظربازیم از نظر خویش نیندازیمحافظ حلوائی - از نظر راندن؛ دور کردن (ناظم الاطباء) : آن روز که خط شاهدت بود صاحب نظر از نظر براندیسعدی - از نظر رفتن؛ از مقابل دیده رفتن از پیش چشم دور شدن || - فراموش شدن از یاد رفتن از نظر افتادن : سرو برفت و بوستان از نظرم بجملگی می نرود صنوبری جای گرفته در دلمسعدی گو به تندی و جفا روی مگردان از ما که به کشتن برویم از نظرت یا نرویم سعدی - اظهار نظر کردن؛ عقیده و فکر و سلیقهء خود را در مورد چیزی یا کاری بیان کردن - امعان نظر؛ دوراندیشی در کار تفکر و تأمل در کار (ناظم الاطباء) - اول نظر؛ در نگاه اول در نخستین لحظات دیدار : او اول نظر در چشم سلطان نیک آمد (ترجمهء تاریخ یمینی ص 436 ) نیکم نظر افتاد بر آن منظر مطبوع کاول نظرم هر چه وجود از نظر افتاد سعدی - اهل نظر؛ مردمان زیرک و بافراست و بابصیرت (ناظم الاطباء) از ارباب نظر، که در معقولات صاحب تصرف و عقیدهء مخصوص است و معلوماتش صرف تقلید از دیگران نیست (یادداشت مؤلف) مردم صاحب بصیرت اهل بینش : اهل نظر آنند که چشمی به ارادت با روی تو دارند و دگر بی بصرانندسعدی بازگویم نه که این صورت و معنی که تراست نتواند که ببیند مگر اهل نظرتسعدی به خلق و لطف توان کرد صید اهل نظر به دام و دانه نگیرند مرغ دانا راحافظ - بلندنظر؛ وسیع الصدر عالی همت مقابل کوته نظر : که ای بلندنظر شاهباز سدره نشینحافظ - به نظر آب دادن: تا ز یاقوت لب او به نظر دادم آب ریگ این بادیه را لعل بدخشان کردمصائب در سطور بعدی شود - به نظر آمدن؛ دیده شدن به چشم آمدن (یادداشت مؤلف ||) - گمان برده « نظر آب دادن » رجوع به شدن به نظر کسی آمدن به تصور او آمدن (یادداشت مؤلف ||) - نمودن: چنین به نظر می آید؛ چنین می نماید (یادداشت مؤلف ||) - مهم جلوه کردن به چشم آمدن: گویند: دنیا به نظرش نمی آید؛ یعنی در چشمش جلوه ای و اهمیتی و ارجی ندارد - به نظر آوردن؛ مجسم کردن متصور ساختن - به نظر رساندن؛ در پیش چشم کسی قرار دادن به عرض رساندن - پریشان نظر؛ بلهوس که هر دم توجه و نظر به چیزی دیگر دارد : ما پریشان نظران خود گره کار خودیم این چه حرفی است که سررشته به دست ما نیست صائب - تحت نظر؛ متهمی که بازداشته شده است و هنوز محاکمه و محکوم نشده تکلیف زندانی شدن یا آزاد گشتن وی معلوم نیست که در توقیف است || - آنکه تحت مراقبت و تعهد و نگهداری دیگری است - حبس نظر؛ نظر از دیدار ناشایست بازداشتن - در بادی نظر؛ در نخستین دیدار با یک نگاه سطحی - در نظر؛ در چشم به چشم : فکیف در نظر اعیان خداوندی عز نصره که مجمع اهل دل است (گلستان سعدی) - در نظر آمدن؛ دیده شدن به چشم آمدن : از آن آن سرو سیمین در نظرها تیره می آید که پیچیده است دود آه عاشق از سر و پایش خاقانی برق اگر چه نور آید در نظر لیک هست از خاصیت درد بصرمولوی اخترانی که به شب در نظر ما آیند پیش خورشید محال است که پیدا آیند سعدی || - متصور شدن : تو نیز اگر نشناسی مرا عجب نبود که هرچه در نظر آید از آن ضعیف ترم سعدی || - مبحوث فیه گردیدن (آنندراج ||) - به نظر آمدن مهم جلوه کردن جلب نظر کردن : همتی نیز داشتم که مرا دو جهان در نظر نمی آمدخاقانی چون توئی را چو منی در نظر آید هیهات که قیامت رسد این رشته به من یا نرسد سعدی تا تو برگشتی نیامد هیچ خلقم در نظر کز خیالت شحنه ای بر خاطرم بگماشتی سعدی هیچم اندر نظر نمی آید تا تو خورشیدروی در نظریسعدی || - قبول افتادن مورد توجه واقع شدن : صالح و طالح متاع خویش نمودند تا که قبول افتد و چه در نظر آیدحافظ - در نظر آوردن؛ مورد توجه و اعتنا قرار دادن : گرفتم آتش دل در نظر نمی آری نگاه می نکنی آب چشم چون جویمسعدی - در نظر بودن؛ پیش چشم بودن در مقابل چشم قرار داشتن در خاطر بودن : از بسکه در نظرم خوب آمدی صنما هر جا که می نگرم گوئی که در نظری سعدی هیچم اندر نظر نمی آید تا تو خورشیدروی در نظریسعدی - در نظر داشتن؛ قصد داشتن بر سر آن بودن به خاطر داشتن : در نظر داشتم چون به درخت گل رسم (گلستان سعدی) - در نظر گرفتن؛ مراعات کردن ملحوظ داشتن (یادداشت مؤلف) - در نظر گشتن؛ پیش چشم آمدن متصور شدن : صبور باش و بر این درد دل بنه سعدی که روز اولم این درد در نظر می گشت سعدی خیال روی توام دوش در نظر می گشت وجود خسته ام از عشق بی خبر می گشت سعدی - روشن نظر؛ بینا : بدان آب روشن نظر کن مرانظامی - صاحب نظر؛ اهل نظر صاحب بصیرت بصیر خبره صاحب بینش : نظر آنانکه نکردند بر این مشتی خاک الحق انصاف توان داد که صاحب نظرند سعدی || - بلندنظر : کوته نظران را نبود جز غم خویش صاحب نظران را غم بیگانه و خویش سعدی شوخی مکن ای دوست که صاحب نظرانند بیگانه و خویش از پس و پیشت نگرانند سعدی - صرف نظر کردن؛ چشم پوشیدن نظر بر گرفتن - غایب از نظر؛ که در برابر چشم نیست که پیش چشم نیست : بازآ که از صبوری و دوری بسوختیم ای غایب از نظر که به معنی برابریسعدی - قطع نظر کردن؛ دست شستن ترک گفتن مقراض ره دور نظرهای بلند است قطع نظر از مردم کوتاه نظر کنصائب - کوته نظر؛ کوته بین خردک نگرش دون همت بخیل مقابل بلندنظر : هر چه کوته نظرانند بر ایشان پیمای که حریفان ز مُل و من ز تأمل مستم سعدی کوته نظران را بدین علت زبان طعن دراز گردد (گلستان سعدی) - مطمح نظر؛ مورد توجه محل توجه و اعتنا - نظر آب دادن؛ کنایه از کسب کردن فیض دیدار و تماشا کردن چیز مرغوب : نظر ز روی عرقناک او دهم چون آب که قطره قطره مرا دیدبان دیگر شد؟ - نظر آوردن و بردن؛ سیر و تماشا کردن : نظر آوردم و بردم که وجودی به تو ماند همه اسمند و تو جسمی همه جسمند و تو جانی سعدی - نظر افتادن بر؛ دیدن مشاهده کردن : امروز مبارک است فالم کافتاد نظر بر آن جمالمسعدی زآن گه که بر آن صورت خوبم نظر افتاد از صورت بی طاقتیم پرده برافتادسعدی نیکم نظر افتاد بر آن منظر مطبوع کاول نظرم هر چه وجود از نظر افتاد سعدی || - مورد توجه و عنایت واقع شدن : ز آسمان بگذرم ار بر منت افتد نظری ذره تا مهر نبیند به ثریا نرسدسعدی - نظر اول؛ نگاه اول نگاه سرسری و عجولانه : فکرت آخر است اصل بنا نظر اول است تخم زناسنائی - نظر بر بودن؛ بدان متوجه و مایل بودن : چون صفیرش زنی کژّت نگرد اسب کژ را نظر بر آبخور استخاقانی - نظر بعید؛ اندیشهء دور احتمال (ناظم الاطباء) - نظر به بودن؛ بدان متمایل بودن : ما را نظر به خیر است از عشق خوبرویان آنکو به شر کند میل او خود بشر نباشد سعدی - نظر به چیزی جفت کردن؛ نظر به چیزی پیوستن (آنندراج) : مجنون به طاق قبله نظر جفت چون کند ابروی شوخ چشم قبایل برابر است ظهوری (آنندراج) - نظرتنگ؛ تنگ نظر لئیم - نظر ثانی؛ ملاحظهء ثانی دوراندیشی در عاقبت کارها (ناظم الاطباء) - نظر در بودن؛ محو تماشای او بودن : با آنکه همه نظر در اویم روزی سوی ما نظر نینداختسعدی - نظر سیاه کردن به چیزی و بر چیزی؛ کنایه از نگریستن در چیزی به تمام رغبت و ارادت، و شیفته و مفتون وی گردیدن (آنندراج) : شب وصال تو بر مه نظر سیه نکنم به روز روشنم از پرتو چراغ چه حظ منیر (آنندراج) - نظر شور؛ چشم شور (آنندراج) - نظر غلط انداز؛ نگاه معشوق که عاشق را به غلطی اندازد هر یکی چنان پندارد که خاص نگاه به سوی من کرده است (از آنندراج) (از غیاث اللغات) - نظر کسی در پی کسی بودن؛ کنایه از نفرین کسی در حق کسی مؤثر بودن (آنندراج) : با ما دل [ ما ] نکرد چیزی یارب نظر که در پیش بودتأثیر (آنندراج) - نظر کوتاه کردن از؛ نظر برگرفتن : سعدی نظر از رویت کوته نکند هرگز ور روی بگردانی در دامنت آویزدسعدی - نظر گرم کردن به چیزی و نظر نهادن در -چیزی؛ نگاه کردن : دل بی تاب من از شوق تماشا سوزد بیش از آنم که به روی تو نظر گرم کنم طاهر وحید (آنندراج) - نظر گسستن؛ چشم پوشیدن صرفنظر کردن دست شستن : در سر کار هوا شد دین و دل هم نظر ز آن کار نگسستی هنوزخاقانی - نظر مکرر؛ دوباره نگریستن (ناظم الاطباء) - نظری؛ یک نظر یک دفعه : ای که قصد هلاک من داری صبر کن تا ببینمت نظریسعدی - یک نظر؛ یک بار دیدن یکبار نگاه کردن : درآ کز یک نظر جان تازه کردی بسا عشق کهن کآن تازه کردیخاقانی ( 1) - در تداول عوام نظر بیشتر به معنی بصر استعمال شود و نزد خواص اغلب در مورد بصیره آید (اقرب الموارد) ( 2) - در تداول عوام نظر بیشتر به معنی بصر استعمال شود و نزد خواص اغلب در مورد بصیره آید (اقرب الموارد) ( 3) - فی کذا نَظَرٌ؛ أی تفکر فی طریقه لعدم وضوحه (از اقرب الموارد) ای: مجال للتفکر لعدم وضوحه (المنجد).