نجم الدین کبری

[نَ مُدْ دی نِ کُ را](اِخ) احمدبن عمر بن محمد خیوقی خوارزمی، مکنی به ابوالجناب و ملقب به نجم الدین و طامه الکبری و معروف به شیخ نجم الدین کبری مؤسس سلسلهء کبرویه از مشاهیر عرفا و اکابر صوفیان قرن ششم و هفتم هجری است نجم الدین رازی و مجدالدین بغدادی و سعدالدین حموی و سیف الدین باخرزی و بهاءالدین ولد از مریدان و شاگردان ویند کبری گفتن او به جهت آن است که از کثرت فطانت و ذکاوت، تمامی مشکلاتی را که از وی سؤال نمودند، حل نموده و بر هر کسی که با وی جدل و مناظره کردی غالب آمدی او را طامه الکبری [ بلای بزرگ ] گفتند اما ابوالجَنّاب گفتن او به جهت کثرت اجتناب او از دنیا بوده است او را ولی تراش گفته اند که در مدت عمر دوازده کس را به مریدی قبول کرد و همه از مشایخ و اولیا شدند، چون شیخ مجدالدین بغدادی و شیخ سعدالدین حموی و چنگیزخان پیش شیخ نجم الدین کبری فرستاد که فرموده ام که در خوارزم قتل عام کنند، باید از آنجا بیرون آئی تا کشته نشوی، شیخ جواب داد که هشتاد سال در زمان خوشی با خوارزمیان بودم، در وقت ناخوشی از ایشان تخلف کردن بی مروتی باشد در فترت مغول در خوارزم شهید شد در سنهء ثمان و عشر و ستمائه [ 618 ه ق ] مزارش ناپیداست (تاریخ گزیده ص 789 ) قزوینی آرد: وفات وی به قول مشهور در سنهء 618 بوده است در موقع فتح خوارزم به دست لشکر مغول که وی در آن واقعه به شهادت رسیده است، اولین کسی که به این فقره اشاره نموده تا آنجا که اطلاع داریم رشیدالدین فضل الله وزیر است در جامع التواریخ که در حدود 710 ه ق تألیف شده و عین عبارت او از قرار ذیل است: چنگیزخان چون آوازهء شیخ نجم الدین شنیده بود به وی کس فرستاد که من خوارزم را قتل خواهم کرد و آن بزرگ باید که از » میان ایشان بیرون رود و به ما بپیوندد، شیخ رحمه اللهعلیه در جواب گفت که هفتاد سال با تلخ و شیرین روزگار در خوارزم با این طایفه به سر برده ام، اکنون که هنگام نزول بلاست، اگر بگریزم از مروت دور باشد، بعد از آن او را از میان کشتگان بازنیافتند، پس از آن در تاریخ گزیده و تاریخ یافعی و نفحات و روضه الصفا و حبیب السیر و سایر کتب تواریخ و تذکره ها این « والسلام فقره را متدرجاً با شاخ وبرگهای بسیار تکرار کرده اند و هرچه از اصل واقعه دورتر می شویم زواید و تفاصیل افسانه مانند بسیاری می بینیم که بر این حکایت سهل و سادهء طبیعی جامع التواریخ علاوه شده است، ولی عجیب است که در تاریخ جهانگشای جوینی که قریب پنجاه سال قبل از جامع التواریخ تألیف شده و صاحب آن علاءالدین عطاملک جوینی از همه کس بیشتر از وقایع اوایل خروج مغول و نیز از اوضاع و احوال خوارزم باخبر بود و یک جلد تمام از تاریخ او منحصراً مخصوص تاریخ خوارزمشاهیان است، مطلقاً و اص ذکری و اشاره ای به این فقره یعنی قتل شیخ نجم الدین کبری در وقعهء خوارزم یافت نمی شود، و همچنین زکریابن ترجمهء احوال ممتعی از « خیوق » محمد قزوینی در آثارالبلاد که آن نیز قریب چهل سال قبل از جامع التواریخ تألیف شده در ذیل نجم الدین کبری نگاشته ولی مطلقاً و اص از حکایت شهادت او در وقعهء خوارزم ذکری در میان نیاورده، سهل است، تاریخ وفات او را هم در حدود ششصدوده ضبط کرده یعنی هشت سال قبل از واقعهء خوارزم درخصوص مرقد شیخ نجم الدین کبری نیز مابین بعضی مورخین تناقض عجیبی مشاهده می شود، در تاریخ گزیده که در سنهء 730 تألیف شده پس از ذکر شهادت او گوید و حال آنکه در سنهء 733 یعنی فقط سه سال بعد از تاریخ تألیف گزیده که ابن بطوطه در آن سال به خوارزم « مزارش ناپیداست » و بخارج خوارزم زاویه مبنیه علی تربه الشیخ نجم الدین الکبری و کان من » : رسیده بود مرقد او را به عبارت ذیل وصف می کند و مرحوم رضاقلی خان هدایت در سفر خوارزم خود در سنهء 1267 ه ق نیز مرقد او ،« کبار الصالحین و فیها الطعام للوارد و الصادر را در گرگانج مشهور به اورگنج زیارت کرده است (حاشیهء قزوینی و عباس اقبال بر ص 68 و 69 شدالازار) از تصانیف اوست: -1 رساله الخائف الهائم عن لومه اللائم 2- فواتح الجمال، به فارسی رباعیاتی چند هم بدو منسوب است، حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده این رباعی را از او آورده است: دیوی است درون من که پنهانی نیست برداشتن سرش به آسانی نیست ایمانْش هزار بار تلقین کردم آن کافر را سر مسلمانی نیست و نیز مؤلف ریحانه الادب آرد: در کوی تو میدهند جانی به جوی جان را چه محل که کاروانی به جوی از تو صنما جوی جهانی ارزد زین جنس که مائیم جهانی به جوی و نیز در تذکره های دیگر است: گر طاعت خود نقش کنم بر نانی وآن نان بنهم پیش سگی بر خوانی وآن سگ باشد گرسنه در زندانی از ننگ بر آن نان ننهد دندانی یک موی تو را هزار صاحب هوس است تا خود به تو زین جمله که را دسترس است آنکس که بیافت دولتی یافت عظیم وآنکس که نیافت درد نایافت بس است رجوع به شدالازار ص 68 و 352 و آثارالبلاد ص 355 و جامع التواریخ باب خوارزم و تاریخ گزیده ص 789 و روضات الجنات ص 81 و حبیب السیر ج 3 ص 31 و دول الاسلام ص 93 و مجمل فصیحی ذیل حوادث سال 617 و 618 و نفحات الانس ص 480 و روضه الصفا ص 33 و طرایق الحقایق ص 48 و 149 و ریاض العارفین ص 143 و مجمع الفصحا ج 1 ص 633 و ریحانه الادب ج 4 ص 172 و مجالس العشاق ص 84 و مجالس النفایس ص 319 و تاریخ تصوف در اسلام تألیف غنی ص 495 و 514 و 546 و مجلهء یادگار سال 4 شماره های 1 و 2 و 9 و 10 شود.