اسحاق

[اِ] (اِخ) ابن حنین بن اسحاق عبادی. مکنی به ابویعقوب. طبیب مشهور (215 - 298 ه . ق.). او در علم طب یگانهء عصر خویش و در نقل و معرفت لغات و فصاحت آن از نسیج پدر خود بود و مانند پدر تعریب کتب حکمت یونانی میکرد جز اینکه تعریب او از کتب حکمت ارسطاطالیس پیش از ترجمه های طب اوست. و او خدمت همان خلفا و رؤساء مخدومین پدر خویش کرد و در آخر مختص و منقطع قاسم بن عبیدالله وزیر امام معتضد بالله بود تا آنجا که وزیر مذکور او را محرم اسرار خویش ساخت و آنچه را از دیگران مکتوم می داشت بر او نمی پوشید و ابن بطلان در کتاب دعوه الاطباء آرد که وقتی وزیر قاسم بن عبیدالله شنید که اسحاق مسهل آشامیده است بمداعبه قطعهء زیرین بدو نوشت:
اَبن لی کیف امسیت
و ما کان من الحال
و کم سارت بک الناق
ـه نحو المنزل الخالی.
و او در پاسخ ابیات ذیل بوزیر فرستاد:
بخیر بتُّ مسروراً
رخیّ الحال و البال
و اما السیر و الناقه
و ذاک المربع الخالی
فأجلالک انسانی
ـه یا غایه آمالی.
و ابن خلکان گوید در کتاب الکنایات خواندم که ابیات جواب بدین صورت بود:
کتبت الیک و النعلان ما ان
اقلهما من المشی العنیف
فان رمت الجواب الی فاکتب
علی العنوان یوصل فی الکنیف.
و اسحاق و نیز پدر او را در طب مصنفات سودمند است. و در آخر او را فالج افتاد و به ربیع الاَخر سال 298 یا 299 ه . ق. درگذشت. و نسبت او به عباد حیره است و عباد حیره از ترسایان ایرانی بودند. (ابن خلکان چ تهران ج 1 صص 70 - 71). و داود ضریر انطاکی از او چنین یاد میکند: الکامل المجرب اسحاق بن حنین النیسابوری فعرب الیونانیات و السریانیات و اضاف الیها مصطلح الاقباط لانه اخذ العلم عن حکماء مصر و انطاکیه و استخرج مضار الادویه و مصلحاتها. (تذکرهء ضریر چ 1303 ه . ق. ج 1 ص 20). ابن الندیم گوید: او در فضل و صحت نقل از یونانی و سریانی بعربی مانند پدر خویش و بفصاحت در زبان عرب مقدم بر پدر بود و خلفا و رؤسائی را که حنین دریافت او نیز خدمت کرد لیکن به قاسم بن عبدالله اختصاص خاص داشت و رازدار و محرم او بود و در آخر مبتلی بفالج گشت و بدان بیماری در 298 ه . ق. بمرد. او راست: اختصار قاطیغوریاس ارسطو. نقل نص باری ارمینیاس بعربی. اختصار باری ارمینیاس. نقل انالوطیقای اولی ارسطو بسریانی (و این بقیهء انالوطیقاست و حنین قسمت اول را نقل کرده است). نقل تمام انالوطیقای ثانی ارسطو بسریانی. و کتاب تاریخ(1). نقل کتاب الکون و الفساد ارسطو بعربی. نقل کتاب بوطیقای ارسطو به سریانی و این نقل را یحیی بن عدی به عربی ترجمه کرده است و دمشقی هفت مقالهء آنرا نقل کرده است. نقل تفسیر امونیوس و اسکندر افرودیسی بعربی. نقل ریطوریقای ارسطو بعربی. و نقل کتاب الحروف (الهیّات) ارسطو تا حرف مو. نقل چند مقالهء کتاب الحروف (الهیّات) ارسطو. نقل تفسیر دوازده مقالهء کتاب اخلاق ارسطو به تفسیر فرفوریوس و چند مقاله از همان کتاب بتفسیر ثامسطیوس بسریانی. نقل کتاب النفس ارسطو باستثنای کمی از آن و نقل تمام آن بار دیگر بهتر از اولی و نقل اصول هندسهء اقلیدس. ترجمهء سه مقالهء اخیر کتاب ماذکره فلاطن فی طیماوس تألیف جالینوس و نقل کتاب المحرک الاول لایتحرک جالینوس و نقل کتاب عدد المقاییس جالینوس برای علی بن یحیی. نقل کتاب تفسیر الثانی من کتب ارسطالیس از جالینوس. او را علاوه بر نقلها و ترجمه ها از کتب قدیمه تألیفات هست که ابن الندیم نام آنها را آورده است: کتاب الادویه المفرده به ترتیب الفبائی. کتاب الکناش اللطیف. کتاب تاریخ الاطباء. کتاب الادویه المفرده اللطیف الفبائی. (از ابن الندیم). و ابن البیطار از او روایت آرد، از جمله در کلمهء سناء، سناء مکّی. و کتب ذیل از مصنفات وی بطبع رسیده: 1 - کتاب اوقلیدس الفیثاغوری، نقل اسحاق، و شرح ابوالعباس النیریزی با ترجمهء لاتینیه از استاد بستورن و استاد هیبرگ(2)، چاپ هونیه (کپنهاگ) 1893م. 2 - کتاب ارسطاطالیس باری ارمینیس به معنی در عبارت، نقل اسحاق بن حنین، به اعتناء ایزیدر پلاک(3) با مقدمهء بزبان آلمانی و فهرست کلمات با اصل سریانی و یونانی در لیبسیک بسال 1913 م. 3 - کلیات ارسطاطالیس به اعتناء استاد زنکر (علم الفلسفه)، چ لیبسک 1846م. 4 - در کتاب مقالات فلسفه لابن سینا و الفارابی و الغزالی و ابن العربی و ابن العسال، ترجمهء عربی مقالات ارسطو و افلاطون توسط اسحاق بن حنین نیز در بیروت بسال 1908 م. چاپ شده است. (معجم المطبوعات). و رجوع به تتمهء صوان الحکمه چ لاهور ص 4 ببعد، و اعلام زرکلی ج 1 ص 96 و قاموس الاعلام ترکی و فهرست عیون الانباء و فهرست تاریخ الحکماء قفطی و کنز الحکمه ترجمهء نزهه الارواح شهرزوری صص 22 - 23 و ضحی الاسلام ج ث ص 178 شود.
(1) - رجوع به ترجمهء حال آمونیوس در ابن الندیم شود.
(2) - R. O. Besthorn, J. L. Heiberg.
(3) - Isidor Pollak.