ملکشاه

[مَ لِ] (اِخ) (... سلجوقی) نام پدر سلطان سنجر است که پادشاه خراسان بود. (برهان). نام پادشاهی... از سلجوقیان که نظام نام وزیری داشت که بسیار سخی و کریم الطبع بود. (غیاث) (آنندراج). جلال الدین ابوالفتح حسن ملکشاه بن محمد الب ارسلان سلجوقی (445 - 485 ه . ق.) به سال 465 ه . ق. پس از کشته شدن پدرش الب ارسلان به سلطنت رسید و زمام امور مملکت را به دست خواجه نظام الملک سپرد و او را به اتابک ملقب ساخت. در ابتدای پادشاهی وی عمادالدوله قاورد عمش به ادعای سلطنت برخاست و عازم تسخیر ری و بلادجبل شد، اما ملکشاه بر قاورد دست یافت و به صوابدید نظام الملک او را بکشت. در سال 470 ه . ق. برادر خود تتش، ملقب به تاج الدوله را مأمور فتح شام کرد و او به سال 472 ه . ق. دمشق را بگشود و سلسلهء سلاجقهء شام را تأسیس کرد. در سال 477 ه . ق. برای سرکوبی شرف الدولهء عقیلی لشکر به سوی او فرستاد. این سپاه اگرچه امیر موصل را منهزم و محصور کردند، اما ملکشاه به علت انقلاب خراسان و عصیان برادرش تکش با شرف الدوله صلح کرد و او را همچنان در بلاد خود به امیری باقی گذاشت. ملکشاه در بازگشت به خراسان تکش را دستگیر کرد و میل در چشمانش کشید. در سال 477 ه . ق. سلیمان قتلمش، مؤسس سلاجقهء روم بر بندر انطاکیه حمله برد و این بندر را که از سال 358 ه . ق. به تصرف رومیان شرقی درآمده بود به نام ملکشاه فتح کرد و بر حوزهء حکومتی خویش بیفزود. فتح انطاکیه حدود ممالک سلجوقی را از طرف مغرب به کنار دریای مدیترانه رساند. در سال 479 ه . ق. ملکشاه از اصفهان عازم الجزیره و شام شد و حلب را تصرف کرد. در سال 482 ه . ق. به ماوراءالنهر حمله برد و ابتدا بخارا و سپس سمرقند را تصرف کرد و بر احمدخان، خاقان ترکستان دست یافت و او را به اسیری با خود نگاه داشت. در همین اوان، امیر کاشغر نیز قبول اطاعت ملکشاه کرد و پذیرفت که خطبه و سکه به نام وی کند. از وقایع مهم دیگر سلطنت ملکشاه، ظهور حسن صباح و قتل خواجه نظام الملک بدست یکی از فدائیان اوست (485 ه . ق.). بعد از قتل خواجه نظام الملک، ملکشاه وزارت خود را به تاج الملک ابوالغنایم مرزبان خسرو سپرد و اندکی بعد در نیمهء شوال سال 485 ه . ق. به وضعی نامعلوم مسموم گردید. در زمان ملکشاه، قلمرو سلجوقیان به منتهای وسعت و عظمت خود رسید. از حد چین تا مدیترانه و از شمال دریاچهء خوارزم و دشت قپچاق تا ماورای یمن به نام او خطبه می خواندند و امپراتور روم شرقی و امرای عیسوی گرجستان و ابخاز به او خراج و جزیه می دادند و اصفهان در عهد او و خواجه نظام الملک از مهمترین و آبادترین بلاد جهان بشمار می رفت. از کارهای مشهور ملکشاه، اقدام به اصلاح تقویم و بستن زیجی است در اصفهان به سال 467 ه . ق. که در آن حکیم و شاعر عالی قدر خیام نیشابوری نیز شرکت داشته و این همان است که به تقویم جلالی شهرت یافته است. و رجوع به تاریخ مفصل ایران تألیف عباس اقبال و اخبار الدوله السلجوقیه و تاریخ گزیده و کامل ابن اثیر و یادداشتهای قزوینی ج 3 ص321 شود.