اسحاق

[اِ] (اِخ) ابن ابراهیم بن میمون التمیمی الموصلی. مکنی به ابی محمد، و هرگاه که رشید استخفاف او خواستی وی را با کنیت ابوصفوان خواندی. مقام او در علم و ادب و شعر چنانست که ذکر آنهمه موجب اطالهء کلام گردد، و آن بر واقفان اخبار و متتبعان آثار پوشیده نباشد. اما در غناء که کوچکترین علوم اوست چیره دست تر بود زیرا در دیگر علوم نظیر داشت ولی درین فن بیمانند بود و در آن بپایهء علماء گذشتهء فن رسید و از معاصران خود بگذشت و امام این صناعت شناخته شد با آنکه خود از غناء و انتساب بدان چنان گریزان بود که میگفت: آنگاه که مرا برای غناء خوانند و یا «اسحاق موصلی مغنی» نامند دوست تر دارم مرا ده تازیانه که تاب بیش از آن ندارم بزنند، و از این کار معاف دارند، و بدین نامم نخوانند. مأمون میگفت اگر اسحاق موصلی، میان مردم، بغناء شهرت نیافته بود وی را عهده دار قضا میکردم، چه او این کار را ازین قاضیان احق و پاک دامن تر و راستگوتر و متدین تر و امین تر باشد. اسحاق گوید: مدتها مرا عادت چنین بود که سحرگاهان نزد هشیم میرفتم و از او حدیث می شنیدم و از آنجا قصد کسائی میکردم و جزئی از قرآن بر او میخواندم، و از آنجا نزدیک فراء میشدم و جزئی دیگر بر او میخواندم پس از آن آهنگ منصور زلزل میکردم و او دو یا سه دستگاه برای من می نواخت سپس نزد عاتکه دختر شهده میرفتم و از او یک یا دو صوت می آموختم و بعد از آن نزد اصمعی میشدم و با او مناشده میکردم و از آنجا بسوی ابوعبیده میشتافتم و بمذاکره می پرداختم و سپس پیش پدر می آمدم و آنچه کرده و آموخته و آنکه را دیده بودم بدو میگفتم و چاشت میخوردیم و شامگاهان بخدمت هارون میرفتم. اصمعی گوید: با هارون بسفری رفتم، اسحاق را در آن سفر بدیدم. او را گفتم: چیزی از کتابهای خود همراه داری؟ گفت: آری آنچه سبک بود آورده ام. گفتم: مثلاً چند عدد؟ گفت: هجده صندوق. تعجب کردم و گفتم: سبک آنها که این اندازه است سنگین آن چه مقدار باشد؟ اصمعی بدین گفتهء اسحاق معجب بود:
اذا کانت الاحرار اصلی و منصبی
و دافع ضیمی خازم [ خارم؟ ] و ابن خازم
عطست بانف شامخ و تناولت
یدای الثریا(1) قاعداً غیر قائم.
جعفربن قدامه بروایت از علی بن یحیی منجم گوید که اسحاق موصلی از مأمون خواست که با طائفهء اهل علم و ادب و رواه بخدمت او حاضر آید نه با مغنیان و هر گاه که او را برای غناء خواهد نیز بخدمت رود، مأمون بپذیرفت. پس از آن از وی خواست که با فقها نزد او رود، مأمون اجازت داد و او دست در دست قضاه بحضور او میرفت و در پیش او می نشست. سپس از مأمون خواست که در روزهای نماز جمعه، در مقصوره چون خود او سواد پوشد مأمون خندید و گفت: ولا کل هذا یا اسحاق و قد اشتریت منک هذه المسأله بمائه الف درهم. بفرمود تا صد هزار درهم او را دادند. مرزبانی بروایت از محمد بن عطیهء شاعر گوید: در مجلس یحیی بن اکثم، که اهل علم در آن گرد می آمدند، حاضر بودم، اسحاق درآمد و با اهل کلام مناظره کرد و داد سخن بداد و پس از آن در فقه سخن گفت و حجت آورد سپس بشعر و لغت پرداخت و بر حضار فائق آمد. عاقبت روی به یحیی بن اکثم کرد و گفت: اعز الله القاضی، آیا در مناظره تقصیری کردم؟ یحیی گفت: بخدا سوگند نه. اسحاق گفت: همهء علوم را چون صاحبان آنها دانم، چرا بیک فن، که مردم بدان اقتصار کرده اند، منسوب باشم؟ عطوی گوید: یحیی روی بمن کرد و گفت: جواب او در این باب، با تو باشد. عطوی، که از اهل جدل و کلام بود، گوید: روی باسحاق آوردم و گفتم: یا ابامحمد هر گاه گویند اعلم مردم در شعر و لغت کیست، آیا اسحاق را نام برند یا اصمعی و ابوعبیده را؟ اسحاق گفت: اصمعی و ابوعبیده را. گفتم: هر گاه گویند: اعلم مردم در نحو کیست، آیا اسحاق را نام برند یا خلیل و سیبویه را؟ اسحاق گفت: خلیل و سیبویه را. گفتم: اگر گویند اعلم مردم در انساب کیست، آیا اسحاق را نام برند یا ابن الکلبی را؟ گفت ابن الکلبی را. گفتم: اگر گویند اعلم مردم در کلام کیست، آیا اسحاق را نام برند یا ابوالهذیل و نظام را؟ گفت: ابوالهذیل و نظام را. گفتم: اگر گویند اعلم مردم در فقه کیست، آیا اسحاق را نام برند یا ابوحنیفه نعمان و ابویوسف را؟ گفت: ابوحنیفه نعمان و ابویوسف را. گفتم: اگر گویند اعلم مردم بعلم حدیث کیست، آیا اسحاق را نام برند یا علی بن المدینی و یحیی بن معنی را؟ گفت: علی بن المدینی و یحیی بن معنی را. گفتم: اگر گویند اعلم مردم در غناء کیست، آیا روا باشد کسی را جز اسحاق نام برند؟ گفت: نه. گفتم: از آنجا تو به این هنر منسوب شدی که در آن نظیر نداری و در دیگر فنون ترا همانند باشد. اسحاق بخندید و برخاست و برفت. یحیی مرا گفت: راست گفتی و حجت تمام آوردی، اما در آن بر اسحاق ستم کردی، چه اسحاق با بسیاری از آنان که نام بردی برابری تواند کرد بل برتر باشد و در روزگار نظیر وی کم یافته شود. اسحاق از جماعتی روایت حدیث کرده است که از آن جمله اند: ابومعاویه ضریر و هشیم و ابن عیینه و غیرهم. و او با کراهیتی که از غناء داشت باهنرترین کسان در این فن بود و در آموختن دقایق و لطایف این فن، حتی بر کنیزکان و غلامان و شاگردان و طرفداران خویش بخل میورزید. وی انواع و روشهای غناء را چنان تصحیح کرد و از یکدیگر ممیز گردانید که کسی پیش از او این توفیق نیافته بود و پس از او نیز کس بدان نپرداخت. یاقوت مناقشه ای را که بین اسحاق و ابراهیم بن المهدی در یکی از مجالس هارون روی داده چنین نقل کند: و کان ابراهیم بن المهدی یأکل المغنین اکلاً حتی یحضر اسحاق فیداریه ابراهیم و یطلب مکافاته و لایدع اسحاق بکته (؟) و معارضته و کان اسحاق آفته کما ان لکل شی ء آفه و له معه عده مشاهد: قال اسحاق کنت یوماً عند الرشید و عنده ندماؤه و خاصته و فیهم ابراهیم بن المهدی فقال لی الرشید یا اسحاق تغن:
شربت مدامه و سقیت اخری
و راح المنتشون و ماانتشیت.
فغنیته فاقبل علی ابراهیم بن المهدی فقال مااصبت یا اسحاق ولااحسنت فقلت له لیس هذا مما تحسنه ولا تعرفه و ان شئت فغنه فان لم اوجدک انک تخطی ء فیه منذ ابتدائک الی انتهائک فدمی حلال ثم اقبلت علی الرشید فقلت یا امیرالمؤمنین هذه صناعتی و صناعه ابی و هی التی قربتنا منک و استخدمتنا الیک و اوطأتنا بساطک فاذا نازعناها احد بلا علم، لم نجد بُداً من الایضاح و الذب فقال لاغرو و لالوم علیک و قام الرشید لیبول فاقبل علیه ابراهیم فقال ویلک یا اسحاق تجتری علیّ و تقول ما قلت یا ابن الزانیه فداخلنی ما لم املک نفسی معه فقلت له انت تشتمنی و لااقدر علی اجابتک و انت ابن الخلیفه و اخوالخلیفه و لولا ذلک لقد کنت اقول لک یا ابن الزانیه کما قلت لی یابن الزانیه و لکن قولی فی ذمک ینصرف الی خالک الاعلم و لولاک لذکرت صناعته و مذهبه قال اسحاق و کان بیطاراً و علمت ان ابراهیم یشکونی الی الرشید و ان الرشید سیسأل من حضر عما جری فیخبره ثم قلت له انت تظن ان الخلافه تصیر الیک فلاتزال تهددنی بذلک و تعادینی کما تعادی سائر اولیاء اخیک حسداً له و لولده علی الامر و انت تضعف عنه و عنهم و تستخف باولیائهم تشیعا و ارجو الاّیخرجها الله تعالی عن یدالرشید و ولده و ان یقتلک دونها و ان صارت الیک و العیاذ بالله فحرام علیّ العیش یومئذ و الموت اطیب من الحیاه معک فاصنع حینئذ ما بدا لک فلما خرج الرشید وثب ابراهیم فجلس بین یدیه و قال یا امیرالمؤمنین شتمنی و ذکر امی و استخف بی فغضب الرشید و قال ما تقول ویلک قلت لااعلم سل من حضر فاقبل علی مسرور و حسین الخادم فسألهما عن القصه فجعلا یخبرانه و وجهه یربدّ الی ان انتهیا الی ذکر الخلافه فسری عنه و رجع لونه و قال لابراهیم ما له ذنب شتمته فعرفک انه لایقدر علی جوابک ارجع الی موضعک و امسک عن هذا فلما انقضی المجلس و انصرف الناس امر أَلاّابرح و خرج کل من حضر حتی لم یبق غیری فساء ظنی و همتنی نفسی، فاقبل علی و قال لی: ویحک یا اسحاق اترانی لااعرف وقائعک قد والله زانیته دفعات ویحک لاتعد ویحک حدّثنی عنک. لو ضربک اخی ابراهیم اکنت اقتص لک منه فاضربه و هو اخی یا جاهل اتراه لو امر غلمانه ان یقتلوک فقتلوک اکنت اقتله بک فقلت قد والله قتلتنی یا امیرالمؤمنین بهذا الکلام و لئن بلغه لیقتلنی و مااشک فی انه قد بلغه الاَن فصاح بمسرور الخادم و قال علی بابراهیم الساعه و قال لی: قم فانصرف. فقلت لجماعه من الخدم و کلهم کان لی محباً و الیّ مائ اخبرونی بما یجری فاخبرونی من غد انه لما دخل علیه وبخه و جهله و قال لهُ لم تستخفّ بخادمی و صنیعتی و ندیمی و ابن خادمی و صَنیعه ابی فی مجلسی و تقدم علی و تصنع فی مجلسی و حضرتی هاه هاه تقدم علی هذا و امثاله و انت مالک و الغناء و مایدریک ما هو و من اخذ لحنه و طارحک ایاه حتی تظنّ انک تبلغ منه مبلغ اسحاق الذی غذی به و هو صناعته ثم تظن انک تخطئه فیما لاتدریه و یدعوک الی اقامه الحجه علیک فلاتثبت لذلک و تعتصم بشتمه الیس هذا مما یدل علی السقوط و ضعف العقل و سوءالادب من دخولک فیما لایشبهک ثم اظهارک ایاه و لم تحکمه الیس تعلم ویحک ان هذا سوء رأی و ادب و قله معرفه و مبالاه بالخطاء و التکذیب و الرد القبیح ثم قال له والله العظیم و حق رسوله الکریم و الا فانا نفی من ابی لئن اصابه سوء او سقط علیه حجر من السماء او سقط من دابته او سقط علیه سقف او مات فجاءهً لاقتلنک به والله والله والله و انت اعلم فلاتعرض له قم الاَن فاخرج فخرج و قد کاد یموت [ غضباً ] فلما کان بعد ذلک دخلت علیه و ابراهیم عنده فاعرضت عنه فجعل الرشید ینظر الی مره و الی ابراهیم اخری و یضحک ثم قال له: انی لاعلم محبتک لاسحاق و میلک الیه و الاَخذ عنه و ان هذا لاتقدر علیه کما ترید الا ان یرضی و الرضا لایکون بمکروه و لکن احسن الیه و اکرمه و بره و صله فاذا فعلت ذلک، ثم خالف ما تهواه عاقبته بید منبسطه و لسان منطلق ثم قال لی قم الی مولاک و ابن مولاک فقبل رأسه فقمت الیه و اصلح بیننا». و نیز یاقوت آرد: و حدث المبرد قال حدثت عن الاصمعی قال دخلت انا و اسحاق بن ابراهیم یوماً علی الرشید فرأیته لقس النفس فانشده اسحاق:
و آمره بالبخل قلت لها اقصری
فذلک شی ءٌ ما الیه سبیل
اری الناس خلان الکرام و لااری
بخیلاً له حتی الممات خلیل
و انی رأیت البخل یزری باهله
فاکرمت نفسی ان یقال بخیل
و من خیر اخلاق الفتی قد علمته
اذا نال یوماً ان یکون ینیل
فعالی: فعال الموسرین تکرماً
و مالی: کما قد تعلمین قلیل
و کیف اخاف الفقر او احرم الغنی
و رأی امیرالمؤمنین جمیل.
قال فقال الرشید لاکفیک ان شاء الله ثم قال: لله در ابیات تأتینا بها ما اشد اصولها و احسن فصولها و اقل فضولها و امر له بخمسین الف درهم. فقال له اسحاق وصفک و الله یا امیرالمؤمنین لشعری احسن منه فعلام آخذ الجائزه فضحک الرشید و قال اجعلوها لهذا القول مائه الف درهم. قال الاصمعی فعلمت یومئذ ان اسحاق احذق بصیدالدراهم منی.
اسحاق روایت کند که روزی هارون مرا گفت: مردم چه میگویند؟ گفتم میگویند که تو برامکه را فرومیگیری و فضل بن الربیع را بوزارت میگماری. هارون خشمگین گردید و فریاد برآورد و گفت: این کار چه بابت تست؟ چندی از رفتن نزد خلیفه خودداری کردم. روزی ما را بخواست و نخستین غنائی که او را بکردم این ابیات ابی العتاهیه بود:
اذا نحن صدقناک
فضرّ عندک الصدق
طلبنا النفع بالباط -
ل اذ لم ینفع الحق
فلو قدّم صبا فی
هواه الصبر و الرفق
لقدّمت علی الناس
ولکن الهوی رزق.
هارون بخندید و مرا گفت ای اسحاق کینه ورز شده ای. شهوات، کنیزک اسحاق، که وی را به واثق اهدا کرده بود، روایت کند که اسحاق این شعر خود را:
یا ایها القائم الامیر فدت
نفسک نفسی بالاهل و الولد
بسطت للناس اذ ولیتهم
یداً من الجود فوق کل ید.
آهنگی ساخت و چون محمد امین را بدان غنا کرد، امین او را هزارهزار درهم فرمود و دیدم که صد فراش آنرا بخانهء ما آوردند. اسحاق گوید: مأمون، پس از آمدن به بغداد بیست ماه چیزی از اغانی نشنیدی و نخستین کس که به حضرت وی تغنی کرد ابوعیسی بن الرشید بود و از آن پس مأمون بغناء پرداخت. و در آغاز کار خود، مانند هارون، از پس پرده سماع میکرد و پس از چهار سال پرده برگرفت و با ندیمان و مغنّیان می نشست و هرگاه که سماع خواستی مرا بخواندی. بدخواهان، پیش وی، از من سعایت کردند و مرا بزرگ منش و بی اعتنا به مقام خلافت نمودند. مأمون سپس مرا نمیخواند. و دوستان، بدین سبب، از من ببریدند و از این راه مرا زیانی عظیم رسید. تا روزی علویه نزد من آمد و گفت امروز ما را برای غناء خوانده اند و اجازت خواست که پیش مأمون ذکر من آورد. گفتم وی را بدین شعر من تغنی کن:
یا سرحه الماء قد سدّت موارده
اما الیک طریق غیرمسدود
لحائم حام حتی لاحیام له
مُحَلَّأ عن طریق الماء مطرود.
ناچار بهیجان آید و از تو شاعر شعر پرسد و راه بر تو باز شود و پاسخ دادن آسان تر از آغاز بسخن باشد و آهنگی را که برای آن شعر ساخته بودم بدو دادم. اسحاق گوید چون مجلس مستقر شد و علویه بدان شعر غناء کرد مأمون پرسید: شعر از کیست؟ علویه گفت: یا سیّدی، از آن بنده ایست که بر وی ستم کردی، و بی گناه او را بدور افکندی. مأمون گفت: اسحاق را گوئی؟ گفتم: آری. گفت هم اکنون باید که بحضرت ما آید. رسول او نزد من آمد بسوی مأمون شتافتم و چون بخدمت رسیدم گفت نزدیک آی. نزدیک رفتم. دستهای خود بسوی من دراز کرد. خود را بر دستهای او افکندم، و مرا با دو دست در آغوش کشید و چنان نیکی و اکرام کرد، که اگر دوستی مؤانس با دوست خویش چنان میکرد او را مسرور میساخت. اسحاق گوید روزی مأمون را به این شعر تغنی کردم:
لأحسن من قرع المثانی و رجعها
تواتر صوت الثغر یقرع بالثغر
و سکرالهوی اروی لعظمی و مفصلی
من الشرب بالکاسات من عاتق الخمر.
مرا گفت: «الا اخبرک باطیب من ذلک و احسن: الفراغ و الشباب و الجده». اسحاق گوید روزی بحضرت معتصم بودم او یکی از اصحاب را که غائب بود، یاد آورد و گفت: «تعالوا حتی نقول ما یصنع فی هذا الوقت، فقال قوم کذا و قال آخرون کذا فبلغت النوبه الیّ فقال قل یا اسحاق قلت اذا اقول فاصیب. قال أَتعلم الغیب قلت و لکنی افهم مایصنع و اقدر علی معرفته. قال فان لم تصب قلت و ان اصبت قال لک حکمک و ان لم تصب قلت لک دمی قال وجب قلت وجب. قال فقل قلت یتنفس قال و ان کان میتاً قلت تحفظ الساعه التی تکلمت فیها فان کان مات قبلها او فیها فقد قمرتنی قال قد انصفت قلت فالحکم قال فاحتکم ماشئت قلت ما حکمی الا رضاک یا امیرالمؤمنین قال: فان رضای لک و قد امرت لک بمائه الف درهم اتری مزیداً فقلت ما اولاک یا امیرالمؤمنین بذاک قال فانها مائتا الف، اتری مزیداً فقلت ما احوجنی الی ذاک قال فانها ثلاثمائه الف اتری مزیداً قلت ما اولاک یا امیرالمؤمنین بذاک فقال یا صفیق الوجه مانزید علی هذا. اسحاق گوید: بدانگاه که واثق ولی عهد بود، روزی نزد وی نشسته بودم کنیزکی زیبا، که چشمم چنویی ندیده بود، چون شاخی از بان از قصر بدر آمد و کنیزکان دستار و مگس ران بدست از پیش او میشدند. با تعجب بدو مینگریستم و او نیز مرا مینگریست. چون واثق نگاه من بدو دریافت مرا گفت: یا ابامحمد سخن ببریدی و حیرت بر تو پدید آمد، بخدا سوگند، دل تو نشانهء تیر غمزهء این کنیزک شد. گفتم ملوم نباشم. بخندید و مرا گفت: چیزی در این باب انشاد کن. گفتهء المرار بخواندم:
الکنی الیها عمرک الله یا فتی
بایه ما قالت متی انت رائح
و ایه ما قالت لهنّ عشیّه
و فی الستر حرّات الوجوه ملائح
تخیرن ارماکنّ فارمین رمیه
اخا اسد اذ طوحته الطوائح
فلبسن مسلاس الوشاح کأنها
مهاه لها طفل برمان راشح.
واثق گفت نیکو و ظریف گفتی، آهنگی در آن ساز اگر دلنشین افتد کنیزک تراست. آهنگی بساختم و او را بدان غناء کردم و او کنیزک بمن داد. و نیز اسحاق گوید: وقتی اقامت من به سُرَّمَن رأی، نزد واثق، بطول کشید و بدیدار کسان خود مشتاق شدم، و شعری بگفتم و بر او تغنی کردم:
یا حبذا ریح الجنوب اذا بدت
فی الصبح و هی ضعیفه الانفاس
قد حملت بردالندی و تحملت
عبقاً من الحثحاث و البسباس.
واثق آنرا بپسندید گفت: یا اسحاق لو جعلت مکان الجنوب شمالاً الم یکن ارق و اغذی و اصح للاجساد و اقل وخامه و اطیب للانفس فقلت ما ذهب علیّ ما قاله امیرالمؤمنین ولکن التفسیر فیما بعد و هو:
ما ذا یهیج للصبابه و الهوی
للصب بعد ذهوله و الیاس.
واثق گفت: «فانما استطبت مایجی ء به الجنوب لنسیم بغداد لا للجنوب و الیهم اشتقت لا الیها». گفتم: آری ای امیر مؤمنان و برخاستم و دست وی ببوسیدم. بخندید و گفت: ترا اجازت دادم که پس از سه روز بروی و مرا صد هزار درهم فرمود. و نیز اسحاق گوید: هیچیک از خلفاء چون واثق مرا حرمت نداشتی و اکرام نکردی و صلت ندادی وقتی او را این بیت خوانده بودم:
لعلک ان طالت حیاتک ان تری
بلاداً بها مبدی للیلی و محضر.
او شبی همین شعر باز شنیدن خواست و جز با آن شعر بدان شب شراب نخورد و در آخر سیصد هزار درم صله فرمود و مرا پیش خواند و گفت: ویحک یا اسحاق، دیدار ما را شائق نبودی. گفتم: شائق بودم یا امیرالمؤمنین! و در این باب بیتی چند گفته ام اگر فرمائی انشاد کنم. گفت: بخوان. بخواندم:
اشکو الی الله بعدی عن خلیفته
و ما اعالج من سقم و من کبر
لااستطیع رحیلاً ان هممت به
یوماً الیه و لااقوی علی السفر
انوی الرحیل الیه ثم یمنعنی
ما احدث الدهر و الایام فی بصری.
یاقوت گوید: اسحاق مصراع اخیر را بواسطهء ضعف چشم و نابینائی اواخر عمر خود گفته است. اسحاق گوید انشاد قصیده ای را که در مدح واثق گفته بودم، از وی اجازت خواستم. اجازت فرمود، و چنین خواندم:
لما امرت باشخاصی الیک هفا
قلبی حنیناً الی اهلی و اولادی
ثم اعتزمت و لم احفل ببینهم
و طابت النفس عن فضل و حمّاد
فلو شکرت ایادیکم و انعمکم
لمااحاط بها وصفی و تعدادی.
احمدبن ابراهیم، علی بن یحیی، راوی این خبر را، گفت: اگر خلیفه فضل و حماد را احضار میکرد، اسحاق از زشت روئی و قبح منظر آن دو خجل نمیشد؟ اسحاق گوید با واثق بنجف رفتم او را گفتم یا امیرالمؤمنین! قصیده ای در وصف نجف سروده ام گفت انشاد کن و من بخواندم:
یا راکب العیس لاتعجل بنا و قف
نُحَیِّ داراً لسعدی ثم ننصرف.
تا به این بیتها رسیدم:
لم ینزل الناس فی سهل ولا جبل
اصفی هواءً ولا اغذی من النجف
حُفَّتْ ببر و بحر فی جوانبها
فالبرّ فی طرف و البحر فی طرف
و مایزال نسیم من یمانیه
یأتیک منها بریا روضه انف.
سپس او را مدح گفتم:
لایحسب الجود یفنی ما له ابداً
و لایری بذل مایحوی من السرف.
و همچنان بخواندم تا قصیده بپایان رسید. واثق بطرب آمد و در این روز مرا با کنیت بخواند و گفت: احسنت یا ابامحمد! و مرا صد هزار درهم فرمود. و نیز گوید: روزی با او بصالحیه که ابونواس در باب آن گوید: «فالصالحیه من اطراف کلواذی» برفتم، و کودکان خود، و بغداد را یاد آوردم و گفتم:
أ تبکی علی بغداد و هی قریبه
فکیف اذاما ازددت منها غداً بعدا
لعمرک مافارقت بغداد عن قلی
لو انا وجدنا من فراق لها بدا
اذا ذکرت بغداد نفسی تقطعت
من الشوق او کادت تهیم بها وجدا
کفی حزناً ان رحت لم استطع لها
وداعاً و لم احدث بساحتها عهدا.
مرا گفت: ای اسحاق شائق بغداد شدی. گفتم: بخدا سوگند نه. اشتیاق بکودکان است و در این باب دو بیت بخاطرم آمد و بخواندم:
حننت الی اصیبیه صغار
و شاقک منهم قرب المزار
و ابرح ما یکون الشوق یوماً
اذا دنت الدیار من الدیار.
گفت: ای اسحاق! ببغداد رو، و یک ماه در خانهء خود باش و سپس بازگرد، و ترا صد هزار درهم فرمودم. حمّادبن اسحاق بنقل از اسحاق روایت کند که گفت: «دخلت یوماً دار الواثق بالله بغیر اذن الی موضع امر ان ادخله اذا کان جالساً فسمعت صوت عود من بیت و ترنماً لم اسمع احسن منه قط. فاطلع خادم رأسه و صاح فدخلت و اذا الواثق فقال لی أی شی ء سمعت فقلت الطلاق کاملا لازم لی و کل مملوک لی حرّ لقد سمعت ما لم اسمع مثله قط حسناً فضحک و قال ما هو الافضل ادب و علم مدحه الاوائل و اشتهاه اصحاب رسول الله صلی الله علیه و سلم و التابعون بعدهم و کثر فی حرم الله عز و جل و مهاجر رسوله صلی الله علیه و سلم اتحب ان تسمعه قلت ای والذی شرّفنی بخطاب امیرالمؤمنین و جمیل رأیه و قال یا غلام هات العود و اعط اسحاق رطلاً فدفع الرطل الیّ و ضرب و غنی فی شعر لابی العتاهیه بلحن صنعه فیه:
اضحت قبورهم من بعد عزتهم
تسفی علیها الصبا و الحرجف الشمل
لایدفعون هواماً عن وجوههم
کأنهم خشب بالقاع منجدل.
فشربت الرطل ثم قمت و دعوت له فاجلسنی و قال أ تشتهی ان تسمع ثانیه قلت ای والله فغنانیه ثانیه و ثالثه و صاح ببعض خدمه و قال احمل الی اسحاق الساعه ثلاثمائه الف درهم قال یا اسحاق قد سمعت ثلاثه اصوات و شربت ثلاثه ارطال و اخذت ثلاثمائه الف درهم فانصرف الی اهلک مسروراً لیسرّوا معک فانصرفت بالمال». اسحاق گوید زبیربن دحمان، روزی نزد من آمد. او را گفتم: از اینجا بکجا خواهی شد؟ گفت: فضل بن ربیع فرموده است که پگاه پیش او روم و با هم صبوح کنیم. گفتم: دانی که صبوح وی غبوق دیگران باشد؟ گفتم: هم اینجا بباش تا دست در کار شراب زنیم و گفتم:
اقم یا اباالعوام ویحک نشرب
و نله مع اللاهین یوماً و نطرب
اذاما رأیت الیوم قد بان خیره
فخذه بشکر و اترک الفضل یغضب.
و او نزد من بماند و آن روز ما بخوشی بگذشت سپس نزد فضل شد فضل علت دیر کردن او پرسید. زبیر قصه بگفت و آن شعر انشاد کرد. فضل بر من خشم گرفت و از من روی بازگردانید و حاجب خود عون را فرمود که مرا اجازت دخول ندهد و استیذان نکند و رقعهء من بدو نرساند. شعری گفتم و آنرا بوی فرستادم:
یقول اناس شامتون و قد رأوا
مقامی و اغبابی الرواح الی الفضل
لقد کان هذا خص بالفضل مرّه
فاصبح منه الیوم منصرم الحبل
و لو کان لی فی ذاک ذنب علمته
لقطعت نفسی بالملامه و العذل.
و پیوسته کوشیدم تا این ابیات به او رسید. چون بخواند گفت: این شگفت آورتر از گناه او باشد که خود را در آن کار گناهی نبیند. با خود گفتم جز عون حاجب، راست کردن این کار را نشاید و بوی نوشتم:
عون یا عون لیس مثلک عون
انت لی عده اذا کان کون.
مرا گفت رقعه ای بنویس و شعری بگوی که بر وی عرضه دارم. گفتم:
حرام علیّ الراح مادمت غضبانا
و ما لم یعد عنی رضاک کما کانا
فاحسن فانی قد اسأت و لم تزل
تعودنی عندالاساءه احسانا.
عون هر دو شعر به او نمود. فضل امر به احضار من فرمود و از من خشنودی نمود. علی بن الصباح گوید: زنی بود از بنی کلاب، نام او زهراء، که با اسحاق محادثه و مناشده و بدو میلی داشت و در اشعار خود، نام او را بکنایت حمل می آورد. اسحاق گوید زهرا بمن نوشت:
وجدی بحمل علی انی اجمجمه
وجد السقیم ببرء بعد ادناف
او وجد ثکلی اصاب الموت واحدها
او وجد مغترب من بین الاف.
در جواب او گفتم:
اقرأ السلام علی زهراء اذ ظعنت
و قل لها قد اذقت القلب ماخافا
اما اویت لمن خلفت مکتئباً
یذری مدامعه سحا و توکافا
فما وجدت علی الف فجعت به
وجدی علیک و قد فارقت آلافا.
محمدبن عبدالله خزاعی گوید: وقتی اسحاق این ابیات خویش مرا انشاد کرد:
سقی الله یوم الماوشان و مجلساً
به کان احلی عندنا من جنی النحل
غداه اجتنینا اللهو غضا و لم نبل
حجاب ابی نصر و لا غضب الفضل
غدونا صحاحاً ثم رحنا کأننا
اطاف بنا شر شدید من الخبل.
ازو خواستم که آن ابیات بنویسد و بمن دهد و وی چنان کرد. او را گفتم مقصود از «یوم الماوشان» چیست؟ گفت: اگر این ابیات برای تو نمی نوشتم چیزی که در باب تو نیست نمی پرسیدی و در آن چیزی نگفت. و نیز گوید که ابن الاعرابی اسحاق را میستود و حفظ و علم و صدق او را پیوسته یاد میکرد و این گفتهء او می پسندید:
هل الی ان تنام عینی سبیل
ان عهدی بالنوم عهد طویل
غاب عنی من لا اسمی فعینی
کل یوم وجدا علیه تسیل
ان ما قل منک یکثر عندی
و کثیر ممن تحب القلیل.
و هرگاه اسحاق به این ابیات غناء میکرد میگریست. علت گریهء او پرسیدند. گفت کنیزکی را دوست میداشتم این ابیات بیاد او سرودم و پس از آن مالک وی شدم و مشعوف بدو بودم تا آنگاه که پیر شدم و دیدگان من معلول شد. اکنون چون بدین اشعار غناء کنم بیادگار گذشته میگریم. حمادبن اسحاق گوید که پدر من وقتی که از بصره بازگشت مرا از اشعار خود انشاد کرد:
ماکنت اعرف ما فی البین من حزن
حتی تنادوا بان قد جی ء بالسفن
لما افترقنا علی کره لفرقتنا
ایقنت انی قتیل الهم و الحزن
قامت تودعنی والدمع یغلبها
فجمجمت بعض ما قالت و لم تبن
مالت علیّ تفدینی و ترشفنی
کما یمیل نسیم الریح بالغصن
و اعرضت ثم قالت و هی باکیه
یا لیت معرفتی ایاک لم تکن.
اسحاق گوید: روزی بر اصمعی درآمدم و ابیاتی را که گفته و ببعض اعراب فرستاده بودم یعنی: «هل الی ان تنام عینی سبیل...» بخواندم. او را خوش آمد و آنها را تکرار میکرد. او را گفتم: انها بنولیلتها. گفت: لاجرم ان اثرالتولید فیها بین. گفتم: و لاجرم ان اثرالحسد فیک ظاهر. اسحاق علی بن الاَعرابی را حرمت میداشت و اکرام میکرد و ابن الاَعرابی میگفت که اسحاق به گفتهء ابوتمام که گوید:
یرمی باشباحنا الی ملک
نأخذ من ماله و من ادبه.
سزاوارتر است از آن کس که این شعر دربارهء او گفته شده است. اسحاق گوید: طلحه بن طاهر آنگاه که از وقعه الشراه بازگشت و روی او را ضربتی رسیده بود مرا بخواند و گفت: مرا تغنی کن بشعر اعراب. و من خواندم:
انی لاکنی باجبال عن اجبلها
و باسم اودیه عن اسم وادیها
عمداً لتحسبها الواشون غانیه
اخری و تحسب انی لست اعنیها
و لایغیر ودی ان اهاجرها
و لافراق نوی فی الدار انویها
و للقلوص و لی منها اذا بعدت
بوارح الشوق تنضینی و انضیها.
گفت: احسنت! ترا بخدا سوگند تکرار کن. تکرار کردم و بغناء مشغول شدم و او تا گاه نماز صبح، شراب نوشید. خادمی از خادمان او پیش آمد طلحه او را گفت چه مبلغ نزد خود داری؟ گفت هفتاد هزار درهم. طلحه گفت به اسحاق ده. چون از آن جای بدر آمدم جماعتی از غلامان او در پی من آمدند و چیزی خواستند. من آن مبلغ میان آنها بخش کردم و این خبر بطلحه برداشتند و در خشم شد و سه روز مرا نخواند. بدو نوشتم:
علمنی جودک السماح فما
ابقیت شیئاً لدی من صلتک
لم ابق شیئاً الا سمحت به
کان لی قدره کمقدرتک
تتلف فی الیوم بالهبات و فی السْ
ساعه ما تجتبیه فی سنتک
فلست ادری من این تنفق لو
لا ان ربی یجزی علی هبتک.
چهارم روز کس فرستاد، پیش او شدم و سلام کردم. سر بلند کرد و بمن نگریست و گفت: رطلی به او دهید. بنوشیدم و رطل دوم و سوم را نیز درکشیدم. گفت: «انی لاکنی باجبال عن اجبلها» را غناء کن. بدان غناء کردم و ابیاتی را که گفته بودم بیفزودم. گفت: تکرار کن. تکرار کردم. چون معنی آنرا دریافت غلامی را گفت: فلان را احضار کن. غلام اطاعت کرد. او را گفت: چه مبلغ از مال ضیاع نزد تو هست؟ گفت: هشتصد هزار درهم. گفت آن مال حاضر آر و هشتاد بدره و هشتاد غلام بیار و مرا گفت: یا ابامحمد! ذر المال و الممالیک حتی لاتحتاج الی احد تعطیه شیئاً. علی بن یحیی المنجم روایت کند: آنگاه که اسحاق ببصره آمد به علی بن هشام قائد نوشت: «جعلت فداک. بعث الی ابونصر مولاک بکتاب منک الیّ یرتفع عن قدری و یقصر عنه شکری فلولا ما اعرف من معانیه لظننت ان الرسول غلط بی فیه فما لنا و لک یا اباعبدالله تدعنا حتی اذا نسینا الدنیا و ابغضناها و رجونا السلامه من شرها افسدت قلوبنا و علقت انفسنا فلا انت تریدنا و لا انت تترکنا و ما ذکرته من شوقک الی فلولا انک حلفت علیه لقلت:
یا من شکا عبثاً الینا شوقه
شکوی المحبّ و لیس بالمشتاق
لو کنت مشتاقاً الیّ تریدنی
ماطبت نفساً ساعه بفراقی
و حفظتنی حفظ الخلیل خلیله
و وفیت لی بالعهد و المیثاق
هیهات قد حدثت امور بعدنا
و شغلت باللذات عن اسحاق.
قد ترکت(2) جعلت فداک ما کرهت من العتاب فی الشعر و غیره و قلت ابیاتاً لاازال اخرج بها الی ظهر المربد و استقبل الشمال و اتنسم ارواحکم فیها ثم یکون ما الله اعلم به و ان کنت تکرهها ترکتها ان شاء الله:
الا قد اری ان الثواء قلیل
و ان لیس یبقی للخلیل خلیل
و انی و ان ملیت فی العیش حقبه
کذی سفر قد حان منه رحیل
فهل لی الی ان تنظر العین مره
الی ابن هشام فی الحیاه سبیل
فقد خفت ان القی المنایا بحسره
و فی النفس منه حاجه و غلیل.
و اما بعد فانی اعلم انک و اِن لم تسأل عن حالی تحب ان تعلمها و ان تأتیک عنی سلامه فانا یوم کتبت الیک سالم البدن مریض القلب و بعد فانا جعلت فداک فی صنعه کتاب ظریف ملیح فیه تسمیه القوم و نسبهم و بلادهم و اسبابهم و ازمنتهم و ما اختلفوا فیه من غنائهم و بعض احادیثهم و احادیث قیان الحجاز و الکوفه و قد بعثت الیک بنموذج فان کان کما قال القائل قبح الله کل دن اوله دردی لم نتجشم اتمامه و ان کان کما قال العربی ان الجواد عینه فراره اعلمتنا فاتممناه مسرورین بحسن رأیک فیه». اسحاق را با علی و احمد، پسران هشام، و دیگر کسان این خاندان الفی تمام بود. سپس بعلتی که بر ما پوشیده است، دشمنی و اختلاف میان آنان افتاد و اسحاق ایشان را سخت هجا گفت. ابوایوب مدینی روایت کند که مصعب زبیری گوید احمدبن هشام مرا گفت: تو و صباح بن خاقان منقری، که دو شیخ از مشایخ مروّت و علم و ادب هستید، شرم ندارید که اسحاق شما را در شعر خود چنین یاد کند:
قد نهانا مصعب و صباح
فعصینا مصعباً و صباحا
عذلا ما عذلا ثم ملا
فاسترحنا منهما و استراحا.
گفتم اسحاق فقط در حق ما گفته است که ما او را از شرابی که مینوشیده و از زنی که بدو عشق میورزیده، نهی کرده ایم و این کار بدی نیست. اما نام ترا در شعر خود سخت تر از این یاد کرده است. در این باب چه گوئی؟
و صافیه تعشی العیون رقیقه
رهینه عام فی الدنان و عام
ادرنا بها الکأس الرویه موهنا
من اللیل حتی انجاب کل ظلام
فما ذرّ قرن الشمس حتی کأننا
من العی نحکی احمدبن هشام.
و از اشعار زمان پیری اوست:
سلام علی سیرالقلاص مع الرکب
و وصل الغوانی و المدامه و الشرب
سلام امری ء لم یبق منه بقیه
سوی نظرالعینین او شهوه القلب
لعمری لئن حلئت عن منهل الصبی
لقد کنت ورّاداً لمشرعه العذب
لیالی اغدو بین بردیّ لاهیا
امیس کغصن البانه الناعم الرطب.
ابوبکر صولی از ابراهیم شاهینی روایت کند که گفت: چون اسحاق سختی بیماری قولنج را، از آنگاه که پدرش بدان مبتلا بود، میدانست پیوسته از خدا میخواست که بدان مرض دچار نشود. کسی، در خواب، او را گفت دعاء تو مستجاب گردید و بدرد قولنج نخواهی مردن و بضد آن خواهی مرد. پس از آن بعلت اسهال مبتلا شد و در رمضان سنهء 235 ه . ق. در خلافت المتوکل علی الله، وفات کرد و چون این خبر بمتوکل برداشتند غمگین شد و گفت: ذهب صدر عظیم من جمال الملک و بهائه و زینته. سپس خبر مرگ احمدبن عیسی بن زیدبن علی بن الحسین بن علی، که بر او خروج کرده بود، بدو رسید. گفت: تکافأت الحالان، سپس گفت: قام الفتح بوفاه احمد و ماکنت آمن وثبته علیّ مقام الفجیعه باسحاق و الحمد لله علی ذلک. دوستان اسحاق وی را رثاها گفتند و از آن جمله است گفتهء ابن ابی حفصه:
سقی الله یا ابن الموصلی بوابل
من الغیث قبراً انت فیه مقیم
ذهبت فاوحشت الکرام فماینی
بعبرته یبکی علیک کریم
الی الله اشکو فقد اسحاق اننی
و ان کنت شیخاً بالعراق یتیم.
و مصعب بن زبیر در رثاء او گوید:
أ تدری لمن تبکی العیون الذوارف
و ینهل منها مسبل ثم واکف
لفقد امری ء لم یبق فی الناس مثله
مفید لعلم او صدیق یلاطف
تجهز اسحاق الی الله رائحاً
فللّه ماضمت علیه اللفائف
و ماحمل النعش الولی عشیه
من الناس الا دامع العین کالف
فلقیت فی یمنی یدیک صحیفه
اذا نشرت یوم الحساب الصحائف
تسرک یوم البعث عند قرأتها
و یفتر ضحکاً کل من هو واقف.
صولی گوید: در میان پسران ابراهیم کسی جز اسحاق و برادرش طیاب غناء نمیکرد و اسحاق را شش پسر بود: حمید، حماد، احمد، حامد، ابراهیم و فضل. از تصنیفات اوست: اغانی خود، که بدانها غناء کرده است. کتاب اخبار عزه المیلاء. کتاب اغانی معبد. کتاب اخبار حماد عجرد. کتاب اخبار حنین الحیری. کتاب اخبار ذی الرّمه. کتاب اخبار طویس. کتاب اخبار المغنین المکیین. کتاب سعیدبن مسحج. کتاب اخبار الدلال. کتاب اخبار محمد بن عائشه. کتاب اخبار الابجر. کتاب اخبار ابن صاحب الوضوء. کتاب الاختیار من الاغانی للواثق. کتاب اللحظ و الاشارات. کتاب الشراب، که در آن از عباس بن معن و ابن الجصاص و حمادبن میسره روایت کند. کتاب جواهر الکلام. کتاب الرقص و الزفن. کتاب النغم و الایقاع. کتاب اخبار الهذلیین. کتاب الرساله الی علی بن هشام. کتاب قیان الحجاز. کتاب القیان. کتاب نوادر المتخیره. کتاب الاخبار و النوادر. کتاب اخبار حسان. کتاب اخبار الاحوص. کتاب اخبار جمیل. کتاب اخبار کثیر. کتاب اخبار نصیب. کتاب اخبار عقیل بن علفه. کتاب اخبار ابن هرمه. اما کتاب اغانی کبیر، محمد بن اسحاق الندیم گوید بخط ابی الحسن علی بن محمد بن عبیدبن زبیر کوفی اسدی خواندم که فضل بن محمد یزیدی او را روایت کرده است که پیش اسحاق بن ابراهیم موصلی بودم. مردی نزد او آمد و گفت: یا ابامحمد! کتاب اغانی را بمن ده. اسحاق گفت: کدام کتاب؟ آنرا که تصنیف کرده ام یا آنرا که برای من تصنیف کرده اند؟ مراد او از کتابی که تألیف کرده است، کتاب اخبار یکایک مغنیان است. و مقصود از کتابی که برای او تألیف کرده اند کتاب اغانی کبیر باشد که در دست مردم است. محمد بن اسحاق بنقل از ابوالفرج اصفهانی و او بنقل از ابوبکر محمد بن خلف وکیع گوید که این ابوبکر محمد بن خلف گفت حمادبن اسحاق را شنیدم که میگفت پدرم اغانی کبیر را تألیف نکرد و آنرا ندید و بر گفتهء خود چنین دلیل می آورد که اشعار منسوبه و اخبار گردآمدهء در آن درست نیست و در نسبت بیشتر مغنیان مؤلف راه خطا رفته است و آن را که پدرم از دواوین غناء آنها تألیف کرده است بر بطلان این کتاب دلالت دارد، و نیز گوید که جحظه گفت: وراقی را که آن کتاب را جعل کرده می شناسم و نام او سندی بن علی، و دکان وی در طاق الزبل است، وی برای اسحاق کتاب مینوشت. این سندی و شریک او این کتاب را ساختند و در اول آنرا کتاب السراه نامیدند و یازده جزو بود و هر جزو را اولی است که بدان موسوم است و تنها قسمت نخست جزو اول یعنی رخصت نامه، بدون شک از تألیفات اسحاق است. و گوید در کتابی که در اخبار ابوزید بلخی نوشته شده است خواندم که ابوزید کتاب اغانی اسحاق را ذکر کرده است و گفته: عجیب تر از اسحاق ندیدم، او علم عرب و عجم را جمع کرده است و نیز گوید: اسحاق مردی ادیب و فاضل و در هر امر متقدم بود، و شنیده ام که پس از وفات عبدالله بن طاهر، ابوزید برای تعزیت، بر اسحاق بن ابراهیم بن مصعب درآمد و گفت:
لم تصب ایها الامیر بعبدال
له لکن به اصیب الانام
فسیکفیکم البکاء علیه
اعین المسلمین و الاسلام.
(معجم الادباء چ مارگلیوث ج 2 صص 197 - 225). و رجوع به کتاب التاج جاحظ چ احمد زکی پاشا ص 31 و 42 و 43 و 45 و رجوع به قاموس الاعلام ترکی و الاعلام زرکلی ج 1 ص 95 و فهرست عیون الاخبار ج 1 و ج 3 و ج 4 والبیان و التبیین فهرست ج 1 و ج 2 و ج 3 و ج 4 و فهرست کتاب التاج و فهرست کتاب الوزراء و الکتاب و فهرست عقد الفرید چ محمد سعید العریان ج 2 و ج 4 و ج 7 و ج 8 و حبیب السیر جزو 3 از ج 2 ص 94 شود.
(1) - در معجم الادباء چ مارگلیوث: الثرایا، و تصحیح متن قیاسی است.
(2) - ن ل: قد جعلت. (معجم الادباء ج 2 حاشیهء 6 ص 219).