مشعبد

[مُ شَ بِ] (ع ص) مولد از اختلاط فارسی با تازی، شعبده باز. ج، مشعبدان. (ناظم الاطباء). مشعبذ. تردست. نیرنگ باز. شعبده باز. (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا) :
نداند مشعبد ورا بند چون
نداند مهندس ورا(1) درد چند.منجیک.
و مشعبدانی که با فرعون بودند و جادوئیها کردند از اینجا بودند. (حدود العالم).
فرستاد نزد مشعبد جهود
دواسبه سواری بکردار دود.فردوسی.
ای چرخ مشعبد چه مهره بازی
ای خامهء جاری چه نکته سازی.مسعودسعد.
او را پیمبری دگران را مشعبدی است
هرگز مشعبدی نبود چون پیمبری.
ادیب صابر.
گرچه مشعبد ز موم، خوشهء انگور ساخت
ناید از آن خوشه ها آب خوشی در دهان.
خاقانی.
مشعبد شد این خاک نیرنگ ساز
که هم مهره دزد است و هم مهره باز.نظامی.
بوستان چون مشعبد از نیرنگ
خربزه حقه های رنگارنگ.نظامی.
جهان خرمن بسی داند چنین سوخت
مشعبد را نباید بازی آموخت.نظامی.
از زلف مشعبدت چو مهره
در ششدره مانده حقه بازان.عطار.
چرخ مشعبد از رخ عابدفریب تو
در زیر هفت پرده خیالی نیافته.سعدی.
و رجوع به مدخل بعد شود.
- مشعبدان حقه باز؛ کواکب سبعه. (مجموعهء مترادفات ص 291).
- مشعبدان حقهء سبز؛ کنایه از ماه و آفتاب عالمتاب است و بعضی کواکب سبعه را گفته اند. (برهان) (از فرهنگ رشیدی) (آنندراج). مهر و ماه. (مجموعهء مترادفات ص 348). ماه و آفتاب و نیز کواکب سیار. (ناظم الاطباء). رجوع به ترکیب بعد شود.
- مشعبدان حقهء سپهر؛ کنایه از کواکب. (انجمن آرای ناصری). و رجوع به ترکیب قبل شود.
- مشعبدوار؛ همچون مشعبده باز و نیرنگ ساز :
دام در(2) افکَند مشعبدوار
پس بپوشد به خار و خس دامش.خاقانی.
- امثال: مشعبد را نباید بازی آموخت . رجوع به امثال و حکم دهخدا ج 4 ص 1713 شود.
مشعبد و گندنا ؛ و چه مناسبت دهان مشعبد و گندنا، آن که بازیگران برگ گندنا در دهان گیرند و آواز جانوران ظاهر سازند. (امثال و حکم) :
فرسوده دان مزاج جهان را به ناخوشی
آلوده دان دهان مشعبد به گندنا.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 16).
(1) - ن ل: مرا.
(2) - ن ل: دام دم.