استثناء

[اِ تِ] (ع مص) بیرون کردن. (منتهی الارب). بیرون کردن چیزی از حکم. (وطواط). بیرون کردن از مجموعه ای چیزی را. (غیاث). از حکم عمومی بیرون کردن. محاشاه. (تاج المصادر بیهقی) (منتهی الارب). تحلل. (تاج المصادر بیهقی). || در یمین کلمهء انشاءالله گفتن. (منتهی الارب). انشاءالله گفتن. (زوزنی). لغو. لغو کردن یعنی در سوگند کلمهء انشاء الله تعالی گفتن. رجوع به عقد در منتهی الارب شود. انشاءالله تعالی گفتن. (غیاث) :
لیک استثناء و تسبیح خدا
زاعتماد خود بد از ایشان جدا.مولوی.
ای بسا ناورده استثنا به گفت
جان او با جان استثناست جفت.مولوی.
ترک استثنا مرادم قسوتی است
نی همی گفتن، که عارض حالتی است.
مولوی.
زین سبب فرمود استثنا کنید
گر خدا خواهد به پیمان برزنید.مولوی.
|| تعقیب. || (اصطلاح نحو) در اصطلاح نحویان، بیرون کردن چیزی از حکم ماقبل به کلمهء اِلاّ و آن چه در معنی اِلا باشد. (از منتهی الارب). بیرون کردن چیزی از حکم ماقبل به کلمهء جز و مگر و الا و عدا و مانند آن. || خارج کردن چیزیست از چیز دیگر که اگر اخراج نمی بود میبایست داخل آن باشد. و آن شامل استثناء متصل است حقیقهً و حکماً و شامل استثناء منفصل است فقط حکماً. (تعریفات جرجانی). صاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: استثناء و یُسمّی بالثنیاء بالضم ایضاً علی ما یستفاد من الصُراح. قال: الثنیاء بالضم و الثنوی بالفتح اسم من الاستثناء و هو عند علماء النحو و الاصول یطلق علی المتصل و المنقطع. قیل اطلاقه علیهما بالتواطؤ و الاشتراک المعنوی و قیل بالاشتراک اللفظی. و قیل فی المتصل حقیقه و فی المنقطع مجاز. لانه یفهم المتصل من غیر قرینه و هو دلیل المجاز فی المنقطع. و ردّ بانّه انّما یفهم المتصل لکثره استعماله فیه لا لکونه مجازاً فی المنقطع کالحقیقه المستعمله مع المجاز المتعارف. و قیل لانّه مأخوذ من ثنیت عنان الفرس، ای صرفته و لاصرف الاّ فی المتصل. و قیل لانّ الباب یدل علی تکریر الشی ء مرتین او جعله ثنتین متوالیتین او متباینتین و لفظ الاستثناء من قیاس الباب و ذلک انّ ذکره یثنّی مره فی الجمله و مره فی التفصیل. لانّک اذا قلت خرج الناس ففی الناس زید و عمرو. فان قلت الاّ زیداً فقد ذکرت مره اخری ذکراً ظاهراً و لیس کذلک الاّ فی المتصل. فعلی هذا هو مُشتقّ من التثنیه و ردّ بانّه مشتق من التثنیه، کأنّه ثنی الکلام بالاستثناء بالنفی و الاستثناء و هو متحقق فی المتصل و المنقطع جمیعاً. و ایضاً علی تقدیر اشتقاقه من ثنیت عنان الفرس لایلزم ان لایکون حقیقه الاّ فی المتصل لجواز ان یکون حقیقه فی المنقطع ایضاً باعتبار اشتقاقه من اصل آخر کماعرفت. و القائل بالتواطؤ قال العلماء قالوا: الاستثناء متصل و منقطع و مورد القسمه یجب ان یکون مشترکاً بین الاقسام. ورد بان هذا انّما یلزم لو کان التقسیم باعتبار معناه الموضوع له و هو ممنوع لجواز ان یکون التقسیم باعتبار استعماله فیهما بایّ طریق کان. و هذا کما انّهم قسموا اسم الفاعل الی ما یکون بمعنی الماضی و الحال و الاستقبال مع کونه مجازاً فی الاستقبال بالاتفاق. قالوا و ایضاً الاصل عدم الاشتراک و المجاز فتعین التواطؤ. و رد بانّه لایثبت اللغه بلوازم الماهیه کما اثبتتم ماهیه التواطؤ للاستثناء بانّ من لوازمها عدم مخالفه الاصل. بل طریق اثباتها النقل. فهذا الکلام یدلّ علی ان الخلاف فی لفظ الاستثناء. و ظاهر کلام کثیر من المحققین انّ الخلاف فی صیغ الاستثناء لا فی لفظه لظهور انّه فیهما مجاز بحسب اللغه (و) حقیقه عرفیه بحسب النحو. هکذا ذکر المحقق التفتازانی فی حاشیه العضدی. فمن قال بالتواطؤ عرفه بما دل علی مخالفته بالا غیر الصفه و اخواتها ای احدی اخواتها نحو سوی و حاشا و خلا و عدا و بید. و انّما قید الا لغیر الصفه لتخرج الاّ التی للصفه. نحو: لو کان فیهما آلهه الاّ الله لفسدتا. (قرآن 21/22). فهی صفه لا استثناء. و فی قوله بالاّ و اخواتها احتراز من سائر انواع التخصیص اعنی الشرط و الصفه و الغایه و بدل البعض و التخصیص بالمستقبل. (کشاف اصطلاحات الفنون).
مثال استثنای منقطع در فارسی:
گفتم که ارمنی است مگر خواجه بوالعمید
کو نان گندمین نخورد جز که سنگله.
بوذر (از حاشیهء فرهنگ اسدی نخجوانی).
بکشت بی کهی مانی که در تو
نبینم دانه جز کاه و سپاره.ناصرخسرو.
کاه و سپاره را از دانه استثنا می کند.
از برای قوّت دل گر بخوری بایدم
صندل و مندل نیابم غیر چوب ارس و تاغ.
ابن یمین.
و رجوع به جُز شود.
-استثنا کردن؛ فروگذار کردن.
-استثنا نکردن؛ فروگذار نکردن.
-به استثنای؛ جز. حاشا: به استثنای یک روز؛ کم یک روز.
-امثال: استثناء قاعده نباشد.
خطاب قرینهء استثناست؛ یعنی مخاطب از مدلول حکم خارج است.