ارشمیدس

[اَ شِ دِ](1) (اِخ) ارخمیدس. ارشمیدوس. ارشمدوس(2). از مردم سوراقوسا(3) از جزیرهء صقلیه(4). مولد او287 ق.م. و وفات وی در 212 ق.م. بزرگترین مهندس و حکیم ریاضی قدیم. وی در جوانی برای کسب علم نزد اقلیدس به اسکندریه رفت و چون بوطن خویش بازگشت به تحقیقات و مطالعات پرداخت و اختراعات گرانبها کرد و بفرضیهء اهرم چندان اعتقاد داشت که میگفت: اگر نقطهء اتکائی بدست آرم زمین از جای خویش بجنبانم. وی روزی در گرمابه دریافت مقداری از وزن اعضای او که در آب فرورفته بود کاسته شده و دید که با سهولت بسیار میتواند یک ساق خویش را بلند کند. نبوغ وی او را بکشف «اصل ارشمیدس» هدایت کرد و با کمال شوقی که در او ایجاد شده بود، برهنه از گرمابه بیرون شد و فریاد کرد: یافتم! یافتم!(5) و این کلمه از آن پس چون مثلی زبانزد گردید. آنگاه که روم به سوراقوسا قشون کشید، ارشمیدس بدفاع وطن خویش پرداخت و مدت سه سال با اعمال علوم طبیعی خود عساکر مارسلوس را شکست میداد و منجنیقهائی برای پرتاب کردن تیر و سنگ بفواصل بعیده بساخت و بوسیلهء مرایا المحرقه کشتیهای دشمن را محترق میکرد. معهذا رومیان پیروزمند شدند و به سوراقوسا درآمدند. ارشمیدس آنگاه چندان در مسئلتی هندسی مستغرق بود که از اوضاع خبر نیافت و در این حال بدست سربازی رومی کشته شد. مارسلوس از قتل او بسیار متأسف شد و برای او مقبره ای بساخت. آثار عمدهء ارشمیدس بما رسیده است. قفطی در تاریخ الحکماء گوید: ارشمیدس حکیم ریاضی دان یونانی، وی در مصر میزیست و در آنجا کسب علم کرد و از مصریان انواع فنون هندسه را بیاموخت. زیرا آنان از قدیم در این فن دست داشتند. ارشمیدس را کتابهای نیکو و ارجمند است که خطیب امین الدین ابوالحسن علی بن احمدبن جعفربن عبدالباقی الابانی العثمانی الامویّ القفطی که در نباهت و فضل و بلاغت و مشارکت (؟) بزرگترین کسی است که من دیده ام، مرا حکایت کرد که گروهی از اجلهء مشایخ بلاد خود را درک کردم و همه متفق بودند بر آنکه آنکس که اراضی اکثر قرای مصر را خشک کرد و پلها بکرد و بدانها قریه ها را بهنگام طغیان نیل بهم پیوست، ارشمیدس بود. او این کار را برای یکی از پادشاهان انجام داد و سبب آن بود که اکثر ساکنین مصر بوقت طغیان نیل، ترک قریه های خود کرده از ترس غرق شدن بکوهستان مقابل میرفتند و در آنجا تا بهنگام فروکش شدن نیل میماندند و سپس بسرزمین خود بازمیگشتند و زراعت را آغاز میکردند و قسمتهای فرورفتهء زمین بسبب آبی که در آنها مانده بود مانع آن می شد که به قسمتهای بالا برسد مگر آنکه زمین خشک گردد و بدین جهت زراعت ممکن نبود و در نتیجه محصول بسیار از دست میرفت و چون ارشمیدس از آن آگاه شد، اراضی اکثر قری را نسبت بسطحی بالاتر از سطح نیل مقیاس گرفت و بین قریه ها جسرها ساخت و در وسط جسرها پل هائی بست که آب قریه ای بتوسط آنها بقریهء دیگر میرسید. پس مردم در وقت خود بزراعت مشغول میشدند و از هر ضیعه، زمین معین را وقف کرد تا محصول آن بمصرف اصلاح این جسرها رسد و تا کنون نیز این عمل مجراست و در مصر دیوانی خاص برای آن موجود است که بنام «دیوان فدن الجسوره» نامیده میشود و مورد توجه و اعتناء تام است - انتهی. لیبنیتز میگفت: «کسانی که ارشمیدس را شناخته اند بعظیم ترین اکتشافات نوین وقعی نمی نهند». و او را اختراعات و اکتشافات غریب بوده است. ابن الندیم گوید که رومیان از کتب او پانزده بار بسوختند و ظاهراً کتبی را که ابن الندیم نام میبرد، آن قسمت از کتابهای ارشمیدس است که بعربی نقل شده است. او راست: کتاب ارشمیدس. (کشف الظنون). کتاب تربیع الدائره، یک مقاله. (ابن الندیم) (کشف الظنون). کتاب تسبیع الدائره، یک مقاله. (ابن الندیم). رسالهء تکسیر دائره، و آن در ضمن مجموعهء گرانبها در کتابخانهء مدرسهء سپهسالار(6) جدید طهران موجود است. کتاب الخطوط المتوازیه. (ابن الندیم). کتاب خواص المثلثات القائمه الزوایا. (کشف الظنون). کتاب الدوائرالمماسه، یک مقاله. (ابن الندیم) (کشف الظنون). کتاب الساعات الاَلات الماء التی ترمی بالبنادق. (کشف الظنون). کتاب عمل الاَله التی تطرح البنادق، یک مقاله. (ابن الندیم). کتاب الکره و الاسطوانه، دو مقاله. (ابن الندیم) (کشف الظنون). کتاب المأخوذات فی اصول الهندسه، اصل آن یک مقاله است و ثابت بن قره پانزده شکل آنرا ترجمه کرده است. (ابن الندیم) (کشف الظنون). کتاب المثلثات، یک مقاله. (ابن الندیم) (کشف الظنون). کتاب المسبع فی الدائره. (کشف الظنون). (ظ. همان تسبیع الدائره). کتاب المفروضات، یک مقاله. (ابن الندیم) (کشف الظنون). از کتب او: الاجرام القائمه در مجلهء آسیائی (فرانسوی)1879 م. بطبع رسیده است. مؤلف برهان گوید: ارشمیدس نام حکیمی بوده انیس و جلیس اسکندر (!!):
که بود از ندیمان خسروخرام
هنرپیشه ای ارشمیدس بنام.نظامی.
رجوع بتاریخ الحکمای قفطی ص 64، 66، 67، 73، 167، 195، 354 و الفهرست ابن الندیم و عیون الانباء ج 1 ص 224 و ج 2 ص 94 و 98 و تتمهء صوان الحکمه چ لاهور سال 1351 ه . ق. ص 109 ح، 119، 162، 203 و التفهیم بیرونی ص 17، 18، 30، 47 و معجم المطبوعات شود.
(1) - در برهان و غیاث بفتح اول و ثانی و سکون ثالث و کسر میم بتحتانی رسیده و دال بی نقطهء مضموم آمده. Archimede.
(2) - در مؤید الفضلاء به ارسمندش تحریف شده.
(3) - Syracuse.
(4) - Sicile.
(5) - Eureka! Eureka! (6) - مدرسهء عالی شهید مطهری کنونی.