کنابد

[کُ بَ] (اِخ) نام جایی و مقامی است و در آنجا کوهی است که گودرز سرلشکر کیخسرو آنجا فرودآمده بود و در آنجا بیژن، دو سه برادر پیران را به چند مصاف کشت بعد از آن ده پهلوان دیگر از تورانیان بر دست ده ایرانی کشته شدند و هم در آن روز گودرز پیران را در بالای کوه به قتل آورد و این جنگ را جنگ دوازده رخ گویند لیکن به یازده رخ شهرت دارد و معرب آن جنابد باشد. (برهان). نام شهری است در خراسان و کوه منسوب بدان شهر را نیز گویند و آن در اصل لغت گون آباد بود و گون به ترکی آفتاب را گویند و در قدیم الایام در آن محل فیمابین سپاه ایران و توران رزمی عظیم اتفاق افتاده جماعتی از دو سوی کشته شدند و بر آن مقرر شد که گودرز و پیران و ده مرد دیگر که کفو باشند با یکدیگر رزم آزمایند تا کار نیکو شود و باقی سپاه از جنگ آسوده باشند و چنین کردند همهء پهلوانان ایران بر اقران و اکفای خویش غالب و مظفر شدند و پیران سپه سالار افراسیاب نیز به دست گودرز کشته شد و این رزم را یازده رخ نام است و مقام ایرانیان کوه کنابد و محل تورانیان دشت ریبد بود. و کنابد را معرب کرده اند جنابد گویند و در آن ولایت دو قریه است یکی والوئی و دیگری را نموئی گویند و در قریهء نموئی نارونی است از غرائب اشجار عالم که... و کنابد قریب به بلاد تون و طبس است و در کاف فارسی نوشتن اصح است زیرا که مخفف گون آباد است. (انجمن آرا) (آنندراج). صحیح گنابد، گناباد(1) است که ناحیتی است در جنوب خراسان مرکب از 18 دیه و مرکز آن جویمند است. (حاشیه برهان قاطع چ معین) :
بیامد چو پیش کنابد رسید
بدان دامن کوه لشکر کشید.فردوسی.
یکی سوی کوه کنابد برفت
یکی سوی ریبد خرامید تفت.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج5 ص1223).
ز کوه اندر آورد لشکر گروه
به هامون سپاه از پس و پشت کوه
چو پیران سپاه از کنابد براند
بروز اندرون روشنائی نماند.(2)
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج5 ص1155).
ز ریبد زمین تا کنابد سپاه
در و دشت از ایشان کبود و سیاه.(3)
فردوسی (شاهنامه ایضاً).
سپاهش به کوه کنابد شود
به جنگ اندرون دست ما بد شود.
فردوسی (شاهنامه ایضاً ص1170).
و رجوع به گناباد شود.
(1) - گناباد کنونی خراسان ممکن است با «کنابد» شاهنامه که محل جنگ ایران و توران است تشابه اسمی داشته باشد. ولی یکی دانستن این دو بعید و درخور تأمل است. و در فهرست ولف هم این کلمه یعنی «کنابد» به معنی جای و مکان و برآمدگی زمین و کوه معنی شده است.
(2) - جنگ گیو در ویسه گرد، با پیران.
(3) - رزم خواستن هومان از گودرز.