قالی
(اِ) قسمی از گلیم پرزدار منقش گرانبها که خالی نیز گویند. (ناظم الاطباء). مهمترین محصول صنعتی ایران در عصر حاضر قالی و قالیچهء دست بافت است. قالی بافی از صنایع بسیار قدیم ایران است. میگویند که اسکندر کبیر وقتی برای اولین بار مقبرهء کوروش بزرگ را بازدید نمود مشاهده کرد که آن با قالی خیلی خوب پوشیده شده و نیز میگویند که در قصر تیسفون یا طاق کسری در زمان ساسانیان یک قطعه قالی وجود داشته که با جواهر و فلزات قیمتی پوشیده شده بود، ولی شرح این قالی آنقدر با افسانه آمیخته شده که نمیتوان آن را کام باور کرد. در آسیای وسطی تکه های قالی قدیمی پیدا میشود که متعلق به ادوار قبل از اسلام است(1). در نقاشیهای بعضی از نقاشان قرون وسطی در اروپا قالی هائی نشان داده شده که می بایست ساخت ایران باشد. نمونه های اولیهء قالی و قالیچه که در موزه ها و گنجینه های شخصی است و محققاً میتوان آنها را به ایران نسبت داد متعلق بزمان قبل از دورهء صفویه است. علت اینکه از زمان قدیمتر از آن نمونه قالی بدست نیامده آن است که اغلب اشیاء صنعتی برای نگاه داشتن ساخته میشدند و قالی برای استعمال، و اگرچه قالی نسبتاً بادوام است، در نتیجهء استعمال زیاد پس از مدتی کهنه شده از بین میرود. در قالیهای قدیمی کمتر نوشته ای دیده میشود که تاریخ و محل ساخت آن را بطور تحقیق بتوان معین کرد. گمان میرود که بعضی از این قالی ها در تبریز در زمان حکمرانی سلاطین ترکمان و مغول که قبل از صفویه سلطنت میکردند ساخته شده باشد. بعضی از قالیهای قدیمی را به اواخر قرن نهم هجری (اواخر قرن پانزدهم میلادی) نسبت میدهند، زیرا نقشه های آنها خیالی تر و رنگ آمیزی آنها با قالی های اوائل دورهء صفویه فرق دارد. احتمال میرود که قالیبافی در زمان سلطنت طویل شاه طهماسب به اعلی درجهء ترقی رسیده باشد. درجهء تکامل صنعت در این زمان میرساند که قالی بافی تاریخ قدیمی داشته و با اینکه نمونه هائی از ترقی آن در دست نیست معهذا ثابت میکند که دورهء مدیدی طول کشیده تا به این درجه رسیده. چون محل ساخت اغلب قالی های اوائل این عصر معلوم نیست، معمو قالی های دورهء صفوی را از روی نقشهء آنها طبقه بندی مینمایند. در میان نقشه های مختلف و مهمتر از همه طرحی است که در وسط ترنجی دارد. نمونهء بسیار مشهور این قسم نقشهء قالی مسجد اردبیل فع در موزهء ویکتوریا و البرت در لندن میباشد. آن فرش قالی بزرگی است که طول آن ده متر و نیم و عرض آن قدری کمتر از 5 متر و نیم است (5/34 فیت و 5/17 فیت). از روی تخمین معین کرده اند که این قالی تقریباً 32 ملیون گره دارد! دور ترنج مرکزی را نقشهای کوچکی که به گل شاه عباسی موسوم است احاطه نموده و آن عبارت از نقش مدور یا بیضی شکلی است که وسط آن گل و دور آن را حلقه ای از گل با برگ گرفته در هر گوشهء متن قالی یک چهارم ترنجی کشیده شده. یکی از خصائص این قالی بزرگ نمایش قندیل مسجد میباشد که در دو سر ترنج کشیده مثل اینکه از آن آویزان است. متن قالی از نقش گل و برگ پوشیده شده و آنها نقش تاک مشبک و پرکاری را با نظم کامل تشکیل میدهند. گلها با رنگهای گوناگون خودروی زمینهء سرمه ای رنگ برجسته بنظر می آید. رنگ قرمز که با زمینهء سرمه ای تباین دارد زیاد شفاف نیست و مایل برنگ قندیل است. رنگ سبز نیز در این نقشه از رنگ های برجسته است. در حاشیهء قالی نقشهای کتیبه ای است که بین آنها گل شاه عباسی میباشد. مسئلهء قابل توجه آنکه نقش حاشیهء این قالی روی کاشیهای دیوار صحن مسجد اردبیل دیده میشود. در حاشیهء این قالی اسم مقصود کاشانی برده شده است، ولی معلوم نیست که این شخص سازنده و بافندهء قالی بوده یا تقدیم کنندهء آن. تاریخ این قالی بر طبق این نوشته 942 ه . ق. (1536 م.) است. این قالی از شاهکارهای صنعت زمان شاه طهماسب میباشد و تصور میشود که در تبریز بافته شده باشد زیرا جنس پشم آن این مطلب را تأیید مینماید. قالیهای معروف دیگر این عصر که دارای طرح ترنج هستند در موزه ها و مجموعه های شخصی در تمام دنیا دیده میشود. از طرحهای مهم دیگر این دوره چندین ترنج متصل بهم است و متن قالی را بچندین قسمت منقسم مینماید. در موزهء ویکتوریا و البرت در لندن قالی ای به این طرح موجود است که از بهترین نمونه های این صنعت محسوب میگردد. نمونهء عالی دیگری در موزهء متروپولیتان نیویورک است که حتی از قالی مسجد اردبیل نیز ریزتر بافته شده است. بسیاری از قالیهای خوب این دوره مظهر استادی و مهارت نقاشان آن عصر است. در مجموعهء شخصی بارون هتوانی(2) یک پارچه قالی وجود دارد و طرح آن بقدری عالی است که اگر عکسی از آن برداشته شود کپیهء مینیاتور مینماید و با آن مشتبه میشود. نظیر آن قالی بزرگ دیگری است که نصف آن در موزهء صنایع تزیینی پاریس و نصف دیگر در کلیسای بزرگ کراکو(3) در لهستان میباشد. بعضی از قالی و قالیچه های اوائل عصر صفوی با نخهای طلا و نقره بافته شده، رنگ اصلی حاشیه معمو با رنگ زمینهء آن تباین دارد. در بسیاری از قالیهائی که طرح ترنجی دارند تصویر حیوانات نیز نقش شده است و این طرح حیوانات در بعضی قالیها آنقدر اهمیت پیدا کرده که آنها مشهور به نقش حیوان شده اند.
یکی از قالی های مشهور نقش حیوان که اکنون در موزهء متروپلیتان نیویورک است در مقبرهء شیخ صفی الدین در اردبیل بوده است. یکی از اقسام دیگر قالی آنهایی است که به شکاری معروفند زیرا مناظر شکارگاه و صید روی آنها نقش شده است یکی از مشهورترین این قالیها در موزهء پولدی پزولی(4) در میلان ایتالیا میباشد. بافندهء آن غیاث الدین جامی است که اسم وی روی آن نوشته شده و تاریخ آن 949 ه . ق. (1543 م.) است. شاید مشهورترین قالی های بافت ایران قالی شکاری متعلق بدولت اطریش باشد که از ابریشم بافته شده و با نخهای طلا و نقره زینت یافته است و بر روی هم این قالی نمایندهء استادی نقاش آن است نه بافنده، بعضی از تصاویر آن بقدری به نقاشی های سلطان محمد شباهت دارد که جمعی از اهل فن معتقدند که او نقشهء این قالی را تهیه کرده است. قالی های ابریشمی دیگر نیز از این زمان موجود است که معمو آن را از کاشان میدانند. در موزهء ملی تهران قالی ابریشمی سفید بسیار عالی است که ترنج آن سیاه رنگ میباشد. روی این زمینهء روشن درختان انار برنگ سفید کرم رنگ یا برنگ عاج دارد. پرندگان مختلف قشنگی در میان شاخهای درختان نقش شده است. این قالی قشنگ بعقیدهء پروفسور پوپ در ربع سوم قرن دهم هجری (ربع آخر قرن 16 میلادی) بافته شده و سابقاً در مقبرهء اردبیل بوده است. قالی نامبرده ببزرگی قالیهائی که شرح دادیم نیست و قالی های این دوره را با قالیچه های عصر بعد مربوط میسازد. از قالیهائی که به هرات نسبت داده شده عده ای است که نقشهء آنها گل و مو پیچ پیچ میباشد که در اطراف گل شاه عباسی بزرگ کشیده شده و آن عبارت است از طرح گلی که دور آن حلقهء مدور یا بیضی شکل از برگ دارد. نقشهای اسلیمی که شبیه به نواری است که عرض آن مختلف میباشد در این نوع قالی و قالی های بسیار دیگر این عصر نیز دیده میشود. در قالی های هرات نقش ماهی نیز دیده میشود که ببرگ بلند تاشده ای شباهت دارد. یک قالی که به این سبک بافته شده و احتمال میرود که از زمان شاه عباس باشد در خزینهء امام رضا در مشهد محفوط است. از اوائل دورهء صفوی تا آخر سلطنت شاه عباس ببافتن این قبیل قالی ها مبادرت میشد. هرچه زمان میگذرد، نقشهء گل شاه عباسی بزرگتر میشود. قالی های هرات در طرح قالی های هند نفوذ مهمی داشته. اولیاریوس آلمانی که در زمان شاه عباس به ایران مسافرت نموده مینویسد که بهترین قالیهای ایران در هرات بافته میشد. در دورهء صفویه قالی های ابریشمی که نقش گل و برگ تیره رنگ داشت و در بافتن آنها نخهای طلا و نقره بکار میرفت تهیه و بعنوان تحف هدایا جهت بعضی از سلاطین اروپا فرستاده میشد. عده ای از این قالیها در لهستان پیدا شده و تا چندی قبل بنام قالی های لهستانی معروف بود تا اینکه در مقایسه با قالیهای نظیر آن ثابت شد که آن قالیها بافت ایران است. یک قطعه قالی نظیر قالیهای فوق الذکر که نقش درخت سرو و بوتهء گل دارد در مقبرهء شاه عباس ثانی در قم هست و زیر آن اسم نعمت الله جوشقانی بافندهء آن نوشته شده است با تاریخ 1082 ه . ق. (1671 م.). قسم دیگری به نام قالیهای باغی معروف است. عموماً طرح این قالیها عبارت است از نقشه ای که حوضی در وسط دارد. اطراف آن بوسیلهء جویها بقسمتهای مربع مستطیل تقسیم شده و این قسمتها با نقش گل و گیاه تزیین یافته. یک قسم دیگر قالی هایی است که به اسم شاه عباسی یا طرح اصفهان معروف است. در اروپا و آمریکا آنها را به نام قالی های گلدانی میخوانند زیرا نقشهء بعضی از آنها گلدانی است که از آن شاخ و برگ بیرون می آید. از خصائص مخصوص این قسم قالی آن است که از خطوط متوازی که سراسر قالی را گرفته اشکال گل و برگ منشعب میشود. گلهای شاه عباسی و اشکال گل و برگ که در این نوع قالی دیده میشود شبیه به نقشهء بعضی از قالیهای هرات است. بعضی از این قالی ها به کرمان نسبت داده میشوند ولی احتمال میرود که همان نقشه در جوشقان که از قالی های طرح اصفهان در آنجا بافته شده بکار رفته باشد. پروفسور پوپ میگوید: شاید مطالعهء دقیق قالیهای اولیه بهترین مقدمه برای آگاهی از صنایع ایران باشد زیرا این صنعت بیش از تمام صنایع خصائص مخصوص و رسوم متنوع قدیمی را در بر داشته و مراحل مختلف زندگی و فرهنگ ایران را نشان میدهد. قالیهای عالی ایران را شعرا مدح گفته و سیاحان تمجید و تعریف کرده اند. سلاطین کشورها بر آن حسد برده و کشورهای دیگر از آن تقلید کرده اند. قالی های ایران روح حقیقی صنعت این کشور را مجسم میسازد. در زمان قاجاریه قالی و قالیچهء ایران در خارجه اهمیت بسزائی یافت. بزرگترین مرکز قالیبافی ایران در زمان قاجاریه اراک و نواحی اطراف آن بوده است. قالیهای این منطقه را تجار قالی به چهار طبقه تقسیم کرده اند. بهترین آنها ساروق نام داشت، درجهء دوم را محال (محل) و سوم را مشیرآباد و آخرین قسم به نام لیلاهان معروف بود که کرک بلند داشت و اغلب در دهستان ارمنی نشین بافته میشد. قالی های قدیم ساروق از محکمترین قالی های ایران بشمار میرود نقشهء آن عبارت است از ترنجی در وسط و زمینهء باز که فقط از چند تصویر پوشیده میشد. رنگهای آن خوب و به رنگ سرمه ای و قرمز بیشتر اهمیت داده شده است. قالی هائی که معمو قالی محال نامیده میشود خیلی ریز بافته نشده ولی منظم و مرتب است. نقشهء اینها عموماً گل و برگ است و رنگهای آن بیشتر به رنگهای تیره متمایل است. رنگ قرمز متن برجسته و متباین با رنگ سرمه ای حاشیه بوده. قالیهائی که به قالی میر معروف هستند قدیم ترین و خوش جنس ترین قالی هائی هستند که در سربند بافته میشده اند، نقشهء آن بوته های ترمه ای است. این بوته ها متن قالی را گرفته و از جهت شباهت به اسم گلابی و بادامی معروف است. حاشیهء آن نقشه ای از خطوط راه راه و نقش مو دارد. قالی های فراهان کرک کوتاه داشته و اغلب زمینهء سرمه ای دارند دو قسم نقشه در آنها دیده میشود یکی نقشهء ماهی که از ماهی های کوچکی که گاهی بشکل برگ پیچیده بنظر می آید تشکیل یافته و دیگری نقش گلخانه است که از دسته های گل مرتب تشکیل شده است. در دورهء صفویه کاشان برای قالی های ابریشمی معروف بود ولی پس از صفویه تا مدتی صنعت قالیبافی در این شهر متروک شده بود تا در عصر حاضر قالیبافی در آنجا دوباره برقرار شده رواج یافت قالی های کاشان از حیث بافت از بهترین قالی های ایران است. کرک آن کوتاه و معمو دارای نقش ترنجی در وسط و لچکهائی در گوشه میباشد و از پشم و ابریشم بافته شده است. جوشقان در دورهء قاجاریه برای یک نوع نقشهء مخصوص ترنج وسط و اشکال مستطیل معروف می باشد. اصفهان مرکز قالیبافی مهمی نبوده ولی دستگاه های قالیبافی آنجا چند قالی جنس عالی بافته است. و قالیهای آنجا معمو نقش شاه عباسی دارند که ترنج و گل شاه عباسی باشد. قالی های قدیم کرمان معمو زمینهء روشن داشته و رنگهای آن طوری است که منظرهء روشن به قالی میدهد. طرح و نقشهء آن اغلب عبارت است از درخت زندگی که گاهی در گلدان قرار داده شده و درختان سرو و نقشهء گل و برگ و تاک پیچ پیچ. بعضی از قالیهای اعلا در نقشهء خود اشکال حیوانات دارند. در رفسنجان و سایر نقاط کرمان نیز قالی بافته میشد. قالی های معروف به شیراز اغلب بوسیلهء قبائل قشقائی و چادرنشینهای دیگر بافته میشود و خیلی نرم و شل است و معمو ترنجهای لوزی شکلی در وسط مکرر شده و رنگهای آن اغلب جالب است. در همدان و دهستان های اطراف آن قالی های زیادی بافته میشود. قالی های قدیم این ناحیه خصائص مخصوص داشته و با پشم شتر بافته میشده است. در ملایر قالی هائی بافته میشد که شبیه قالیهای همدان و مخصوصاً اراک است. قالی های خراسان یا مشهد از حیث جنس خیلی عالی است و سطح آنها از گلهای مناسب پوشیده شده و طرح ترنجی در وسط دارند و در نقشهء بعضی از آنها تصویر حیوانات دیده میشود. قبائل چادرنشین نواحی خراسان قالیهائی می بافند که بنام قالی ترکمن یا بخارا معروف است. زمینهء این قالیها قرمز تیره و نقش آنها از یک سلسلهء کثیرالاضلاع تشکیل یافته و به اسم نقشهء پای فیل موسوم است. قالیهای بلوچ نیز بوسیلهء چادرنشینان بافته میشود و مانند قالی های ترکمن ولی از آنها شل تر و نرمتر است. آذربایجان از قرنها پیش برای صنعت قالیبافی مشهور است. در تبریز همه جور قالی بافته میشود. قالی های کهنهء تبریز اغلب دارای رنگ قرمز و نقشهء ترنجی هستند ولی نقشهء مخصوصی نیست که بتوان آن را نقشهء تبریز گفت. قالی های هریس از بهترین قالیهای تبریز است. قالیهای گوراوان در قریهء گوراوان و اطراف هریس بافته میشود. قالیهای قره جه در ناحیهء قره داغ در شمال تبریز بافته میشود و معمو کوچک و بشکل کناره هستند. در زنجان در دورهء قاجاریه قالیهای کوچک بافته میشد که بواسطهء بکار رفتن رنگهای جوهری در آنها مرغوب نبود. استعمال این گونه رنگهای مصنوعی و شیمیائی که در دورهء قاجاریه مرسوم گردید ضرر و لطمهء بزرگی بشهرت قالی های ایران در دنیا وارد آورد خوشبختانه استعمال رنگهای جوهری قدغن شده است. از حیث تنوع در نقشه، رنگ آمیزی و مهارت در بافتن، قالی و قالیچهء ایران حتی در دورهء قاجاریه که صنعت رو به پستی رفته بود در دنیا نظیر نداشت. قالی خوب ایران مانند قطعهء شعر زیبائی است که بافندهء آن مانند شاعر جمال طبیعت را ترجمه و بصورت شی ء زیبائی درآورده که هم قشنگ و هم قابل استفاده است. (از ترجمهء تاریخ صنایع ایران تألیف ویلسن صص 188 - 217). سینگر سارجنت نقاش معروف آمریکائی گفته: تمام نقاشی های دورهء تجدد (رنسانس) ایطالیا ارزش یک تخته قالی ایرانی را ندارد :
نه پرد بلبل اندر باغ جز بر بسد و مینا
نه پوید آهو اندر دشت جز بر قالی پرنون.
رودکی.
ای زهدفروشنده تو از قال و مقالی
با مرکب و با ضیعت و با سندس و قالی.
ناصرخسرو.
هرچند که پشم است اصل هر دو
بسیار به است از پلاس، قالی.ناصرخسرو.
آن کل عفریت روی با همه زشتی
قالی بافد همی و ایضاً محفور.سوزنی.
چون مرا سندس است و استبرق
شاید ار قالی مرندی نیست.خاقانی.
خونت برای قالی سلطان بریختند
ابله چرا نخفتی بر بوریای خویش.
سعدی.
گر آزاده ای بر زمین خسب و بس
مکن بهر قالی زمین بوس کس.
سعدی (بوستان).
-امثال: ظرف، ظرف مس؛ فرش، فرش قالی؛ نان، نان گندم؛ دین، دین محمد.
(1) - ابوعون در زیج خود گوید: در قالی قلا فرشی بافته میشود که آن را قالی نامند و قالی نسبت اختصاری است بشهر قالی قلا. (معجم البلدان). رجوع به قالی قلا شود.
(2) - Baron Hatuany.
(3) - Cracow.
(4) - Poldi Pezolli Museum.
یکی از قالی های مشهور نقش حیوان که اکنون در موزهء متروپلیتان نیویورک است در مقبرهء شیخ صفی الدین در اردبیل بوده است. یکی از اقسام دیگر قالی آنهایی است که به شکاری معروفند زیرا مناظر شکارگاه و صید روی آنها نقش شده است یکی از مشهورترین این قالیها در موزهء پولدی پزولی(4) در میلان ایتالیا میباشد. بافندهء آن غیاث الدین جامی است که اسم وی روی آن نوشته شده و تاریخ آن 949 ه . ق. (1543 م.) است. شاید مشهورترین قالی های بافت ایران قالی شکاری متعلق بدولت اطریش باشد که از ابریشم بافته شده و با نخهای طلا و نقره زینت یافته است و بر روی هم این قالی نمایندهء استادی نقاش آن است نه بافنده، بعضی از تصاویر آن بقدری به نقاشی های سلطان محمد شباهت دارد که جمعی از اهل فن معتقدند که او نقشهء این قالی را تهیه کرده است. قالی های ابریشمی دیگر نیز از این زمان موجود است که معمو آن را از کاشان میدانند. در موزهء ملی تهران قالی ابریشمی سفید بسیار عالی است که ترنج آن سیاه رنگ میباشد. روی این زمینهء روشن درختان انار برنگ سفید کرم رنگ یا برنگ عاج دارد. پرندگان مختلف قشنگی در میان شاخهای درختان نقش شده است. این قالی قشنگ بعقیدهء پروفسور پوپ در ربع سوم قرن دهم هجری (ربع آخر قرن 16 میلادی) بافته شده و سابقاً در مقبرهء اردبیل بوده است. قالی نامبرده ببزرگی قالیهائی که شرح دادیم نیست و قالی های این دوره را با قالیچه های عصر بعد مربوط میسازد. از قالیهائی که به هرات نسبت داده شده عده ای است که نقشهء آنها گل و مو پیچ پیچ میباشد که در اطراف گل شاه عباسی بزرگ کشیده شده و آن عبارت است از طرح گلی که دور آن حلقهء مدور یا بیضی شکل از برگ دارد. نقشهای اسلیمی که شبیه به نواری است که عرض آن مختلف میباشد در این نوع قالی و قالی های بسیار دیگر این عصر نیز دیده میشود. در قالی های هرات نقش ماهی نیز دیده میشود که ببرگ بلند تاشده ای شباهت دارد. یک قالی که به این سبک بافته شده و احتمال میرود که از زمان شاه عباس باشد در خزینهء امام رضا در مشهد محفوط است. از اوائل دورهء صفوی تا آخر سلطنت شاه عباس ببافتن این قبیل قالی ها مبادرت میشد. هرچه زمان میگذرد، نقشهء گل شاه عباسی بزرگتر میشود. قالی های هرات در طرح قالی های هند نفوذ مهمی داشته. اولیاریوس آلمانی که در زمان شاه عباس به ایران مسافرت نموده مینویسد که بهترین قالیهای ایران در هرات بافته میشد. در دورهء صفویه قالی های ابریشمی که نقش گل و برگ تیره رنگ داشت و در بافتن آنها نخهای طلا و نقره بکار میرفت تهیه و بعنوان تحف هدایا جهت بعضی از سلاطین اروپا فرستاده میشد. عده ای از این قالیها در لهستان پیدا شده و تا چندی قبل بنام قالی های لهستانی معروف بود تا اینکه در مقایسه با قالیهای نظیر آن ثابت شد که آن قالیها بافت ایران است. یک قطعه قالی نظیر قالیهای فوق الذکر که نقش درخت سرو و بوتهء گل دارد در مقبرهء شاه عباس ثانی در قم هست و زیر آن اسم نعمت الله جوشقانی بافندهء آن نوشته شده است با تاریخ 1082 ه . ق. (1671 م.). قسم دیگری به نام قالیهای باغی معروف است. عموماً طرح این قالیها عبارت است از نقشه ای که حوضی در وسط دارد. اطراف آن بوسیلهء جویها بقسمتهای مربع مستطیل تقسیم شده و این قسمتها با نقش گل و گیاه تزیین یافته. یک قسم دیگر قالی هایی است که به اسم شاه عباسی یا طرح اصفهان معروف است. در اروپا و آمریکا آنها را به نام قالی های گلدانی میخوانند زیرا نقشهء بعضی از آنها گلدانی است که از آن شاخ و برگ بیرون می آید. از خصائص مخصوص این قسم قالی آن است که از خطوط متوازی که سراسر قالی را گرفته اشکال گل و برگ منشعب میشود. گلهای شاه عباسی و اشکال گل و برگ که در این نوع قالی دیده میشود شبیه به نقشهء بعضی از قالیهای هرات است. بعضی از این قالی ها به کرمان نسبت داده میشوند ولی احتمال میرود که همان نقشه در جوشقان که از قالی های طرح اصفهان در آنجا بافته شده بکار رفته باشد. پروفسور پوپ میگوید: شاید مطالعهء دقیق قالیهای اولیه بهترین مقدمه برای آگاهی از صنایع ایران باشد زیرا این صنعت بیش از تمام صنایع خصائص مخصوص و رسوم متنوع قدیمی را در بر داشته و مراحل مختلف زندگی و فرهنگ ایران را نشان میدهد. قالیهای عالی ایران را شعرا مدح گفته و سیاحان تمجید و تعریف کرده اند. سلاطین کشورها بر آن حسد برده و کشورهای دیگر از آن تقلید کرده اند. قالی های ایران روح حقیقی صنعت این کشور را مجسم میسازد. در زمان قاجاریه قالی و قالیچهء ایران در خارجه اهمیت بسزائی یافت. بزرگترین مرکز قالیبافی ایران در زمان قاجاریه اراک و نواحی اطراف آن بوده است. قالیهای این منطقه را تجار قالی به چهار طبقه تقسیم کرده اند. بهترین آنها ساروق نام داشت، درجهء دوم را محال (محل) و سوم را مشیرآباد و آخرین قسم به نام لیلاهان معروف بود که کرک بلند داشت و اغلب در دهستان ارمنی نشین بافته میشد. قالی های قدیم ساروق از محکمترین قالی های ایران بشمار میرود نقشهء آن عبارت است از ترنجی در وسط و زمینهء باز که فقط از چند تصویر پوشیده میشد. رنگهای آن خوب و به رنگ سرمه ای و قرمز بیشتر اهمیت داده شده است. قالی هائی که معمو قالی محال نامیده میشود خیلی ریز بافته نشده ولی منظم و مرتب است. نقشهء اینها عموماً گل و برگ است و رنگهای آن بیشتر به رنگهای تیره متمایل است. رنگ قرمز متن برجسته و متباین با رنگ سرمه ای حاشیه بوده. قالیهائی که به قالی میر معروف هستند قدیم ترین و خوش جنس ترین قالی هائی هستند که در سربند بافته میشده اند، نقشهء آن بوته های ترمه ای است. این بوته ها متن قالی را گرفته و از جهت شباهت به اسم گلابی و بادامی معروف است. حاشیهء آن نقشه ای از خطوط راه راه و نقش مو دارد. قالی های فراهان کرک کوتاه داشته و اغلب زمینهء سرمه ای دارند دو قسم نقشه در آنها دیده میشود یکی نقشهء ماهی که از ماهی های کوچکی که گاهی بشکل برگ پیچیده بنظر می آید تشکیل یافته و دیگری نقش گلخانه است که از دسته های گل مرتب تشکیل شده است. در دورهء صفویه کاشان برای قالی های ابریشمی معروف بود ولی پس از صفویه تا مدتی صنعت قالیبافی در این شهر متروک شده بود تا در عصر حاضر قالیبافی در آنجا دوباره برقرار شده رواج یافت قالی های کاشان از حیث بافت از بهترین قالی های ایران است. کرک آن کوتاه و معمو دارای نقش ترنجی در وسط و لچکهائی در گوشه میباشد و از پشم و ابریشم بافته شده است. جوشقان در دورهء قاجاریه برای یک نوع نقشهء مخصوص ترنج وسط و اشکال مستطیل معروف می باشد. اصفهان مرکز قالیبافی مهمی نبوده ولی دستگاه های قالیبافی آنجا چند قالی جنس عالی بافته است. و قالیهای آنجا معمو نقش شاه عباسی دارند که ترنج و گل شاه عباسی باشد. قالی های قدیم کرمان معمو زمینهء روشن داشته و رنگهای آن طوری است که منظرهء روشن به قالی میدهد. طرح و نقشهء آن اغلب عبارت است از درخت زندگی که گاهی در گلدان قرار داده شده و درختان سرو و نقشهء گل و برگ و تاک پیچ پیچ. بعضی از قالیهای اعلا در نقشهء خود اشکال حیوانات دارند. در رفسنجان و سایر نقاط کرمان نیز قالی بافته میشد. قالی های معروف به شیراز اغلب بوسیلهء قبائل قشقائی و چادرنشینهای دیگر بافته میشود و خیلی نرم و شل است و معمو ترنجهای لوزی شکلی در وسط مکرر شده و رنگهای آن اغلب جالب است. در همدان و دهستان های اطراف آن قالی های زیادی بافته میشود. قالی های قدیم این ناحیه خصائص مخصوص داشته و با پشم شتر بافته میشده است. در ملایر قالی هائی بافته میشد که شبیه قالیهای همدان و مخصوصاً اراک است. قالی های خراسان یا مشهد از حیث جنس خیلی عالی است و سطح آنها از گلهای مناسب پوشیده شده و طرح ترنجی در وسط دارند و در نقشهء بعضی از آنها تصویر حیوانات دیده میشود. قبائل چادرنشین نواحی خراسان قالیهائی می بافند که بنام قالی ترکمن یا بخارا معروف است. زمینهء این قالیها قرمز تیره و نقش آنها از یک سلسلهء کثیرالاضلاع تشکیل یافته و به اسم نقشهء پای فیل موسوم است. قالیهای بلوچ نیز بوسیلهء چادرنشینان بافته میشود و مانند قالی های ترکمن ولی از آنها شل تر و نرمتر است. آذربایجان از قرنها پیش برای صنعت قالیبافی مشهور است. در تبریز همه جور قالی بافته میشود. قالی های کهنهء تبریز اغلب دارای رنگ قرمز و نقشهء ترنجی هستند ولی نقشهء مخصوصی نیست که بتوان آن را نقشهء تبریز گفت. قالی های هریس از بهترین قالیهای تبریز است. قالیهای گوراوان در قریهء گوراوان و اطراف هریس بافته میشود. قالیهای قره جه در ناحیهء قره داغ در شمال تبریز بافته میشود و معمو کوچک و بشکل کناره هستند. در زنجان در دورهء قاجاریه قالیهای کوچک بافته میشد که بواسطهء بکار رفتن رنگهای جوهری در آنها مرغوب نبود. استعمال این گونه رنگهای مصنوعی و شیمیائی که در دورهء قاجاریه مرسوم گردید ضرر و لطمهء بزرگی بشهرت قالی های ایران در دنیا وارد آورد خوشبختانه استعمال رنگهای جوهری قدغن شده است. از حیث تنوع در نقشه، رنگ آمیزی و مهارت در بافتن، قالی و قالیچهء ایران حتی در دورهء قاجاریه که صنعت رو به پستی رفته بود در دنیا نظیر نداشت. قالی خوب ایران مانند قطعهء شعر زیبائی است که بافندهء آن مانند شاعر جمال طبیعت را ترجمه و بصورت شی ء زیبائی درآورده که هم قشنگ و هم قابل استفاده است. (از ترجمهء تاریخ صنایع ایران تألیف ویلسن صص 188 - 217). سینگر سارجنت نقاش معروف آمریکائی گفته: تمام نقاشی های دورهء تجدد (رنسانس) ایطالیا ارزش یک تخته قالی ایرانی را ندارد :
نه پرد بلبل اندر باغ جز بر بسد و مینا
نه پوید آهو اندر دشت جز بر قالی پرنون.
رودکی.
ای زهدفروشنده تو از قال و مقالی
با مرکب و با ضیعت و با سندس و قالی.
ناصرخسرو.
هرچند که پشم است اصل هر دو
بسیار به است از پلاس، قالی.ناصرخسرو.
آن کل عفریت روی با همه زشتی
قالی بافد همی و ایضاً محفور.سوزنی.
چون مرا سندس است و استبرق
شاید ار قالی مرندی نیست.خاقانی.
خونت برای قالی سلطان بریختند
ابله چرا نخفتی بر بوریای خویش.
سعدی.
گر آزاده ای بر زمین خسب و بس
مکن بهر قالی زمین بوس کس.
سعدی (بوستان).
-امثال: ظرف، ظرف مس؛ فرش، فرش قالی؛ نان، نان گندم؛ دین، دین محمد.
(1) - ابوعون در زیج خود گوید: در قالی قلا فرشی بافته میشود که آن را قالی نامند و قالی نسبت اختصاری است بشهر قالی قلا. (معجم البلدان). رجوع به قالی قلا شود.
(2) - Baron Hatuany.
(3) - Cracow.
(4) - Poldi Pezolli Museum.
قافیه‌یاب برای اندروید
با خرید نسخه اندرویدی قافیه‌یاب از فروشگاه‌های زیر از این پروژه حمایت کنید:
ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید
نرم‌افزار فرهنگ عروضی
گنجور
گنجور مجموعه‌ای ارزشمند از سروده‌ها و سخن‌رانی‌های شاعران پارسی‌گوی است که به صورت رایگان در اختیار همگان قرار گرفته است. برای مشاهده وب‌سایت گنجور اینجا کلیک کنید.
دریای سخن
نرم‌افزار دریای سخن کتابخانه‌ای بزرگ و ارزشمند از اشعار و سخنان شاعران گرانقدر ادب فارسی است که به حضور دوستداران شعر و ادب تقدیم می‌داریم.