فرسنگ

[فَ سَ] (اِ) پهلوی فرسنگ(1)(مقیاس طول)، پارسی باستان ظاهراً فرسنگا(2) و صورت یونانی شدهء آن پراساغس(3) و معرب آن فرسخ است. (از حاشیهء برهان چ معین). قدری باشد معین از راه و آن به مقدار سه میل است و هر میلی چهارهزار گز باشد و طول هر گزی به قدر بیست وچهار انگشت دست باشد که به عرض در پهلوی هم گذارند و آن شش قبضه است یعنی شش مشت. (برهان). فرسنگ ایرانی قدیم برابر با چهارهزار و چهارصد و سی وسه یا سی ودو گز بوده است. (از ایران باستان پیرنیا جدول اندازه ها در ج 1 ص 166). هر فرسنگی سه میل باشد و هر میلی چهارهزار و پانصد ارش به ذراع مرسل و سه هزار ارش به ذراع سلطان و هر ذراعی سی وشش انگشت که هر یکی به مقدار شش جو از پهنا به هم برنهاده. (مجمل التواریخ و القصص). مقدار طولی که امروز یک فرسنگ یا فرسخ به شمار میرود شش کیلومتر است :
تهمتن دو فرسنگ با او برفت
همی مغزش از رفتن او بکفت.فردوسی.
دو فرسنگ چون اژدهای دژم
همی مردم آهیخت گفتی به دم.فردوسی.
به دور از دو فرسنگ هر کس بدید
همی گفت کاین است بد را کلید.فردوسی.
نبینی در جهان بی داغ پایم
نه فرسنگی و نه فرسنگساری.لبیبی.
بینی آن ترکی که او چون برزند بر چنگ چنگ
از دل ابدال بگریزد به یک فرسنگ سنگ.
منوچهری.
چون سواران سپه را به هم آورده بود
بیست فرسنگ زمین بیش بود لشکرگاه.
منوچهری.
چون فرسنگی کنار رود برفت آب پایاب داشت. (تاریخ بیهقی).
هرکه او گامی از تو دور شود
تو از او دور شو به صد فرسنگ.
ناصرخسرو.
دل نهادی بدین سرای سپنج
چند بسیار تاختی فرسنگ.ناصرخسرو.
صحرای دلم هزار فرسنگ
آتشگه کاروان ببینم.خاقانی.
تو را یک زخم پیکانش ز بند خود برون آرد
به صد فرسنگ استقبال آن یک زخم پیکان شو.
خاقانی.
از جفا تا او چهار انگشت بود
از وفا تا عهد صد فرسنگ داشت.خاقانی.
قرب پانزده فرسنگ بر اثر او برفت. (ترجمهء تاریخ یمینی). برسید بر کنار آبی که سنگ از صلابت او بر سنگ همی آمد و صریرش به فرسنگ همی رفت. (گلستان). رجوع به فرسخ شود.
(1) - frasang.
(2) - fra-sanga.
(3) - Parasaghghes.