عیال

(ع اِ)(1) جِ عَیِّل. (منتهی الارب) (اقرب الموارد). رجوع به عیّل شود. || عیال الرجل؛ کسی که با مرد زندگی میکند و نفقهء او بر وی واجب است، چون غلام و زن و فرزند صغیر او. (از تعریفات جرجانی). زن و فرزند و هرکه در نفقه و مؤونت مرد باشد. (منتهی الارب) (از آنندراج). زن و فرزند. (دهار). زن و فرزند و دیگر توابع. (غیاث اللغات) :
عیال نه زن و فرزند نه، مؤونت نه
ازین ستم ها آسوده بود و آسان بود.رودکی.
غم عیال نبود و غم تبار نبود
دلم به رامش آکنده بود چون جبغوت.طیان.
همه خلق بر این شاه و بدین ملک عیالند
چه بیقدر جهانی و بی اندازه عیالی.فرخی.
از گرسنگی بیشی با عیال و فرزندان بمرده. (تاریخ بیهقی ص620). شک نیست که تو عیال و پس پوشیدگان را با خویشتن ببری. (تاریخ بیهقی ص217). اگر خشم نیافریدی هیچکس روی ننهادی سوی... عیال و مال خود از غاصبان دور گردانیدن. (تاریخ بیهقی ص 437).
آنجا که سخن خیزد از آیات الهی
سقراط سزد چاکر و ادریس عیالش.
ناصرخسرو.
بس که دید آفت اعدا ز پی انس عیال
مردم ازبهر عیال آفت اعدا بینند.خاقانی.
خاقانیم نه والله خاقان نظم و نثرم
گویندگان عالم پیشم عیال مضطر.خاقانی.
اگرچه هرچه عیال منند خصم منند
جواب نَدْهم الا انهم هم السفها.خاقانی.
ما عیال حضرتیم و شیرخواه
گفت الخلق عیال للاله.مولوی.
عیال بسیار داشت و کفاف اندک. (گلستان). کفاف اندک دارم و عیال بسیار. (گلستان).
ای گرفتار و پای بند عیال
دگر آسودگی مبند خیال.سعدی.
- اهل و عیال؛ کس و کار و زن و فرزند.
- عیالبار؛ (در تداول عامه) عیالوار. معیل. صاحب عیال و عائله.
- عیالوار.؛ رجوع به همین کلمه در ردیف خود شود.
- عیال و اطفال؛ از اتباع است. (یادداشت مرحوم دهخدا). زن و فرزند.
|| در تداول فارسی بمعنی زن و زوجه بکار میرود، چون: فلان با عیالش به مسافرت رفت؛ یعنی با زوجه اش. (از فرهنگ فارسی معین) :
دویست وپنجه وچارش ز عمر چون بگذشت
بشد شعیب و عیال کلیم شد دختر.
ناصرخسرو.
مرد... توبه کرد که... عیال نهفتهء خود را نیازارد. (کلیله و دمنه).
عیال زن خویش باشد هر آنکس
که فرمان بر زن کند خویشتن را.انوری.
الحمدلله که عیال را با من موافقتی تمام و مساعدتی برکمال است. (سندبادنامه ص89). || صاحب آنندراج گوید: عیال در فارسی بمعنی محتاج نیز مستعمل است و شعر ذیل را از خاقانی شاهد آورده است :
ایا شهی که زمانه عیال شفقت توست
به حال من نظری کن ز دیدهء اشفاق.
اما بیت فوق در دیوان خاقانی چنین است:
ایا شهان زمانه عیال شفقت تو
به حال من نظری کن به دیدهء اشفاق.
و ظاهراً معنی تحت تکفل و سربار و نانخور و جیره خوار و غیره میدهد نه مطلق محتاج.
- عیال بودن بر کسی؛ تحمیل شدن بر او. محتاج بودن به وی. سربار بودن : تا ایشان راه باید زدن یا سؤال کردن و یا وبال و عیال باشند بر دیگران. (ابوالفتوح رازی).
- عیال کسی بودن؛ به وی محتاج بودن. بر وی تحمیل شدن :
نیستم در سخن عیال کسی
نپرم من به پرّ و بال کسی.سنایی.
- عیال گشتن بر کسی؛ تحمیل شدن بر او. محتاج گشتن به وی :
گر عیالت بودی و فرزند و زن
بر عیال اکنون چرا گشتی عیال.ناصرخسرو.
(1) - در تداول فارسی زبانان به فتح اول تلفظ میشود و آن را بر عیالان و عیالات جمع بسته اند :
در خانهء او سال سراسر رمضانست
تا حشر نبینند عیالانش شوال.
لامعی (از فرهنگ فارسی معین).
یکی از پادشاهان عابدی را پرسید که عیالان داشت، که اوقات عزیزت چگونه میگذرد. (گلستان).