عنصرالمعالی

[عُ صُ رُلْ مَ] (اِخ) امیر عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندربن قابوس بن وشمگیربن زیار. از امرای دانشمند خاندان زیاری بوده است. وی از زیاریانی است که بعد از منوچهربن قابوس و علی الخصوص پس از غلبهء ترکمانان سلجوقی بر ایران، حکومت مستقلی نداشته و تنها بعنوان امیرزادگان و مقتدران محلی در قسمتی از طبرستان باقی مانده بودند. اسکندر پدر کیکاوس دارای دستگاه امارت بود و خود نیز امارت گونه ای داشت؛ ولی ظاهراً این امارت منحصر به قسمت محدودی از گرگان و طبرستان، و بسیار ضعیف بود. و بسبب آنکه زن او فرزند سلطان محمود غزنوی بود، در حدود هشت سال در دستگاه سلطان مودود بسر برد. و چندی به غزو در هندوستان و نیز در سرحدات روم رفت و سپس چند سال در گنجه نزد امیر ابوالسوار شاووربن فضل (فضلون) پادشاه شدادی بسر برد و مدتی را نیز در سفر حج گذرانید. عنصرالمعالی پسری داشت به نام گیلانشاه که کتاب قابوسنامه را برای او نوشت. این کتاب که گویا ابتدا «نصیحت نامه» نام داشت، مقدمات غالب فنون را با بیانی ساده شامل است و کیکاوس بقصد تربیت فرزند خود همهء رسوم را اعم از لشکرکشی، مملکت داری، اجتماعی و علوم و فنون متداول زمان، مورد بحث قرار داده است. لذا این کتاب حاوی اطلاعات ذیقیمت و متنوعی در مسائل مختلف مربوط به فرهنگ و آداب و عادات ایران در قرن پنجم هجری گردیده است. عنصرالمعانی ظاهراً تا اواخر قرن پنجم هجری (بعد از حدود سال 492 ه .ق.) و یا اوایل قرن ششم (پیش از حدود سال 508 ه .ق.) در قید حیات بوده است. رجوع به تاریخ ادبیات در ایران تألیف صفا ج 2 ص 898 و مآخذ ذیل شود: تاریخ طبرستان. مقدمهء قابوسنامه بقلم سعید نفیسی. سبک شناسی ج 2 و 3.