عقرب

[عَ رَ] (ع اِ) کژدم. (منتهی الارب) (دهار). جانورکی است از هوام، زهردار و انواع آن بسیار است. کنیهء وی ام عِریَط و ام ساهره است. عقرب بر نر و مادهء آن اطلاق میشود ولی غالباً در ماده بکار میرود و نر آن را عقربان گویند. و ماده را نیز گاهی عقربه نامند. (از اقرب الموارد). به عربی اسم کژدم، و آن شیّاله و جرّاره و الوان می باشد، و آنچه در حین حرکت دنباله را بلند دارد شیاله نامند و آنچه دنباله را کشد جراره، و او از شیاله کوچکتر می باشد. و زبون ترین اقسام او سیاه و پردار است، و بهترین او در مداوا زرد شیاله است. (از تحفهء حکیم مومن). به پارسی کژدم خوانند و به یونانی سقرنیوس. بهترین وی نر بود و نشانهء نر آن بود که ضعیف و لاغر بود و نیش وی سطبر بود، و مادهء وی فربه و بزرگ بود و نیش وی باریک بود. (از اختیارات بدیعی). به پارسی کژدم را گویند و هندوی پنچهو گوید. (از تذکرهء ضریر انطاکی). کژدم. کزدم. کج دم. دم کژ. شبوه. دم کج. رُشک. (لغت محلی شوشتر). ابوفصعل. ام فصعل. ام ساهره. ام العریط. ام عسان. عتاق الارض. ابونمیله. ابوعنجل. (مرصع). ج، عَقارب. (اقرب الموارد) (از منتهی الارب). و رجوع به کژدم شود :
گرینده بر تو جانوران تا بحد آنک
عقرب ز راه نیش و زبانا گریسته.خاقانی.
این دو صادق، خرد و رای که میزان دلند
بر پی عقرب عصیان شدنم نگذارند.(1)
خاقانی.
گویند پر ز عقرب طاس زر است حاشا
کز حرمتش فلک را عقرب فکند نشتر.
خاقانی.
چو عقرب دشمنان داری و من با تو چو میزانم(2)
برای دشمنان ما ز عقرب سوی میزان آی.
سعدی.
- رقعهء عقرب؛ یا رقیهء عقرب، رقعهء کژدم. رقعه ای که مغان در اولین روز از پنج روز آخر اسفندماه می نوشتند. رجوع به رقعهء کژدم در ترکیبات رقعه شود.
- عقرب پریشان؛ برقعی که خانمها بر روی اندازند. (ناظم الاطباء).
- عقرب زلف؛ زلفی چون دم عقرب، شکسته :
عقرب زلف کجت با قمر قرین است
تا قمر در عقرب است کار ما همین است.
شیدا.
- عقرب مه دزد؛ کنایه از زلف که ماه رخسار خوبان را از نظرها در نقاب دارد :
عقرب مه دزدشان چشم فلک را به سحر
داس سر سنبله در بصر انداخته.خاقانی.
- امثال: عقرب زده را کرفس دادن! خاقانی.
نیش عقرب نه از ره کین است اقتضای طبیعتش این است. سعدی.
من خود از کید عدو باک ندارم لیکن عقرب از خبث طبیعت بزند سنگ به نیش.
سعدی.
در جهنم عقربی هست که از آن پناه به مار میبرند. (امثال و حکم دهخدا).
|| (اِخ) در اصطلاح نجومی(3) برجی از بروج آسمان. (دهار). برجی است در آسمان که قمر در آن فرود آید. (از اقرب الموارد). نام برج هشتم از بروج آسمان، و آن به صورت کژدم است. (غیاث اللغات). یکی از دو خانهء مریخ است، و خانهء دیگر آن حمل است. (از مفاتیح العلوم). نام صورتی از صور بروج دوازده گانهء فلکیه و آن برج هشتم است میان میزان و قوس، و او را بیست ویک کوکب است وخارج از صورت سه کوکب است و از کواکب او قلب العقرب است از قدر اول. (جهان دانش). صورت و برج هشتمین از صور منطقه البروج که میان میزان و قوس جای دارد، و مشکل از چهل وچهار ستاره می باشد. یکی از قدر اول (قلب العقرب) و اکلیل همچنانکه در میزان در این صورت قراردارد. و شوله نیز از ستاره های این صورت است. و بودن آفتاب در این برج به ماه آبان باشد. (یادداشت مرحوم دهخدا).
صورت عقرب و کژدمی است در میان آسمان، سر آن در مغرب و دم آن در مشرق و یکی از دو پایش در جنوب و دیگری در شمال است. «غفر» بر سر اوست، و دو «زبانی» که دو کفهء میزان باشند، دو شاخک وی به حساب آیند. دو چشم او دو کوکب خفی است مابین آن و «اکلیل». «اکلیل» بر صدر اوست، و «قلب» قلب او بشمار آید و «نیاط» قلب دو ستارهء خفی هستند که قلب در وسط آنها است، و خود خارج از آنها به سوی شمال است، «شوله» دم اوست و ستارگانی که در کنار آن است، جبههء وی میباشد. و «ابره» و نوک او «لطخه» مستطیلی است بین شوله و «نعائم صادره». و در آن پنج منزل از منازل قمر است: غفر، زبانین، اکلیل، قلب، شوله. آشکارترین وقتی که صورت عقرب بنظر آید بر «انف» است هنگام غروب، و سه منزل از منازل قمر در آن است: اکلیل، قلب، شوله. (از صبح الاعشی ج2 ص 154).
صورتی است از منطقه البروج، واقع بین میزان و قوس. اطراف و حوالی عقرب از لحاظ وجود ستارگان خوشه ای و ستارگان ابری شکل مخصوصاً قابل مطالعه است. بر طبق افسانه های یونانی برج عقرب، عقربی بوده که جبار(4) را از قوزک پا گزیده است. جبار صیاد آسمان بوده، که بعد از گزیده شدن مرده است. وقتی که صورت جبار در پاییز نمودار میشود برج عقرب ناپدید میگردد و موقعی که عقرب در اوایل تابستان طلوع می کند جبار قبلاً در زیر قرار گرفته است. بعد از برج عقرب ستون جنوبی کهکشان به چشم میخورد که پهلوی آن برج قوس قرار دارد. این برج از این لحاظ جالب توجه است که در نزدیکی آن دسته های فراوان ستاره های خوشه ای شکل و سحابی قرار گرفته است. اهمیت دیگر آن این است که به عقیدهء بعضی از ستاره شناسان زمین، کهکشان و منظومهء شمسی جزو یکی از مجموعه های سحابی شکل اند که محور آن از پهلوی برج قوس میگذرد. مجموعهء ستارگانی که برج قوس را نشان میدهند به شکل کفگیر وارونه ای است و همین علامت مشخص برج قوس است. (فرهنگ فارسی معین) :
یک رخ تو ماه و آن دگر رخ زهره
زهره به عقرب(5) نهفته ماه به خرچنگ.
ابوطاهر.
گوشوارش به پناه خم زلف
خوشه در سایهء عقرب(6) چه خوش است.
خاقانی.
عقرب نهند طالع ری من ندانم آن
دانم که عقرب تن من شد لقای ری.خاقانی.
تا خط نو دمیدش بگریزم از غم او
کآنگه سفر نشاید چون مه به عقرب آید.
خاقانی.
عقرب را بر آسمان دل بسوخت. (ترجمهء تاریخ یمینی ص 155).
فلک را قلب در عقرب دریده
اسد را دست بر جبهت کشیده.نظامی.
اکلیل به قلب تاج داده
عقرب به کمان خراج داده.نظامی.
نسبت عقربی است با قوسی
بخل محمود و بذل فردوسی.نظامی.
چو عقرب دشمنان داری و من با تو چو میزانم
برای دشمنان ما ز عقرب سوی میزان آی.
سعدی.
|| نام ماه هشتم از ماههای شمسی عرب، و آن ماه دوم خزان است مطابق آبان ماه فارسی و تشرین اول سریانی، و اکتبر فرانسوی. و عقرب سی روز است. (یادداشت مرحوم دهخدا). || (ع اِ) به اصطلاح اکسیریان، اسم گوگرد است. (تحفهء حکیم مومن). || مجازاً به معنی منحوس. (غیاث اللغات). || دوالی است نعل را. (منتهی الارب). تسمه ای است برای نعل. (از اقرب الموارد). || دوال که بدان پاردم ستور با زین بندند. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد). پاردم بند. (دهار). || عقربهء ساعت، و آن دو عدد است، عقرب الساعات و عقرب الدقائق. این نام را از جهت تشبیه بر آن گذارده اند. (از اقرب الموارد). و رجوع به عقربه و عقربک شود. || نام نوعی منجنیق باستانی که با وی سنگهای گران افکندندی.(7)(یادداشت مرحوم دهخدا). || (اِخ) نام اسب عتبه بن رخصه است. (از منتهی الارب).
(1) - به معنی برج عقرب نیز ایهام دارد.
(2) - به معنی برج عقرب نیز ایهام دارد.
.
(فرانسوی) ,Scorpion(لاتینی و انگلیسی)
(3) - Scorpius
(4) - Orion. (5) - به معنی کژدم هم ایهام دارد.
(6) - به معنی کژدم و به معنی زلف خمیده و شکسته نیز ایهام دارد.
,(یونانی)
(7) - Akorpios .(لاتینی) Scorpios