احمد

[اَ مَ] (اِخ) ابن محمد بن عبدالجلیل السجزی. مکنی به ابوسعید. از مشاهیر ریاضیین و معاریف منجمین قرن چهارم هجری از مردم سیستان. وی در علم نجوم و حساب و هندسه و هیئت تألیفات کثیره دارد از آن جمله است: کتاب جامع شاهی معروف و آن مجموعه ای است مرکب از پانزده رساله در علم نجوم و اختیارات و زایجات طالع و نحوها و در موزهء بریطانیه در لندن نسخهء بسیار ممتازی از آن موجود است(1) در یک موضعی ازین کتاب (ورق 57 از نسخهءمذکور) گوید: و هذا جدول لمواضع الکواکب الثابته فی الطول و العرض لسنه ثلثین و ثلثمائه من یزدجردبن شهریار الخ. و سنهء 330 یزدجردی مطابق است باسنهء 351 هجری، و در موضعی دیگر از همان کتاب (ورق 90) سنوات یزدجردیه را می برد تا سنهء 358 که مطابق است با سنهء 380 هجری، پس عصر وی فی الجمله تعیین شد، و ظاهراً غالب اوقات عمر خود را در شیراز در کنف حمایت عضدالدولهء دیلمی (338 - 372 ه . ق.) بسر برده و بسیاری از تألیفات خود را نیز به نام او موشح نموده است. از جمله نفایس ذخایری که در کتابخانهء ملی پاریس محفوظ است مجموعه ای است(2) مرکب از 41 رساله درعلم حساب و هندسه و هیئت تألیف اشخاص مختلفه از مشاهیر ریاضیین و تمام این مجموعه بخط احمدبن محمد بن عبدالجلیل سجزی صاحب ترجمه است و آن را در سنوات 358 تا 361 یعنی در عهد عضدالدولهء دیلمی در شیراز نوشته است و هر چند در آخر تمام رساله ها نام خود را رقم نکرده ولی واضح است که تمام کتاب [ باستثنای رسالهء آخرین که خط یکی از مالکین این کتاب و مورخ است بسنهء 658 ] خط یک کاتب است، و رسائلی که احمدبن عبدالجلیل سجزی در آخر آنها نام خود را رقم کرده است از قرار ذیل است که در آخر ورق 18 مسطور است: تمت المقاله بحمدالله و منه وصلی الله علی محمد و آله کتبه احمدبن محمد بن عبدالجلیل بشیراز فی شهر ربیع الاول سنه ثمان و خمسین و ثلثمائه. و در آخر ورق 42 نوشته: تمت المقاله الثانیه و تمّ تفسیر المقاله العاشره من کتاب اوقلیدس نقل ابی عثمان الدمشقی و الحمدالله وصلی الله علی محمد و آله و سلم کتبه احمدبن محمد بن عبدالجلیل بشیراز فی شهر جمیدی الاولی سنه ثمان و خمسین و ثلاثمائه. و در آخر ورق 75 مسطور است: تم ما وجد بخط ابی الحسن ثابت بن قره الصابی فی هذا المعنی ولله الحمد ولی العدل و واهب العقل کما هو له اهل و کتب احمدبن محمد بن عبدالجلیل من نسخه نظیف(3)بن یمن النصرانی المتطبب بشیراز سلخ جمادی الاخر [ کذا ]سنه تسع و خمسین و ثلاثمائه. و در آخر ورق 122 نوشته است: تمت المقاله فی مساحه المجسمات المکافئه لثابت بن قره و الحمدالله رب العالمین وصلی الله علی سیدنا محمد خاتم النبیین و علی آله و کتب احمد بن محمد بن عبدالجلیل بشیراز لیله السبت لمن (کذا، ظ: لثمان) بقین من ربیع الاول سنه ثمان و خمسین و ثلثمائه و در آخر ورق 136 مسطور است: تمّ کتاب ابراهیم بن سنان بن ثابت فی مساحه القطع المکافی کتبه احمدبن محمد بن عبدالجلیل بشیراز فی ماه اردیبهشت سنه ثمان و ثلثین و ثلثمائه یزدجردیه ولله الحمد والمنه. و سنهء 338 یزدجردی مطابق است با سنهء 359 هجری، و در آخر ورق 180 مسطور است: تمّ کتاب ابی الحسن ثابت بن قره فی الاعداد تلقب بالمتحابه و هو عشره اشکال کتبه احمدبن محمد بن عبدالجلیل بشیراز من نسخه ابی الحسن المهندس ایده الله فی آخر خرداد ماه سنه ثمان و ثلثین و ثلاثمائه لیزدجرد. و در آخر ورق 187 نوشته است: تمّ بحمدالله و منه وصلی الله علی محمد و آله کتبه احمدبن محمد بن عبدالجلیل من نسخه سیدی ابی الحسن المهندس باصلاحه بشیراز فی آخر شعبان سنه شنح هجریه. مجموع آنچه از تألیفات احمدبن عبدالجلیل سجزی اکنون در مکاتب اروپا موجود است 29 کتاب است از جمله 15 رساله که مجموع آنها را جامع شاهی گویند در موزهء بریطانیه در لندن(4)، و 8 رساله در کتابخانهء ملی پاریس(5)، و 6 رسالهء دیگر در کتابخانه های دیگر اروپا(6)، و علاوه برین 29 رساله، کتابی موسوم به صد باب نظامی عروضی در چهارمقاله (ص54) و رساله ای در اسطرلاب حاجی خلیفه در کشف الظنون(7) بدو نسبت داده اند. (تعلیقات آقای محمد قزوینی بر چهار مقاله).
و مراکشی حسن ابوعلی در کتاب خود جامع المبادی که به سال 660 ه . ق. تألیف کرده از ابوریحان بیرونی آورده است که اسطرلاب سجزی مبنی بر حرکت زمین است نه حرکت فلک و فلک جز سبعهء سیاره ثابت است و بیرونی میگوید حل این شبهه مشکل است یعنی شبههء حرکت زمین. رجوع به کتاب نلینو منطبعهء روم 1911 شود. (نقل از گاهنامهء سید جلال الدین طهرانی). او راست: منتخب کتاب الالوف و کتاب الدلائل و رجوع به ابوسعید ... احمد شود.
(1) - رجوع کنید به ذیل فهرست نسخ عربی بریتش میوزیم تألیف ریو، ص 528.
(2) - Bibliotheque Nationale, Arabe
2457.
(3) - نظیف النفس یا نظیف القس رومی از اطبای مخصوص عضدالدولهء دیلمی بود وترجمهء حالش در تاریخ الحکماء قفطی صص337 - 338 و عیون الانباء فی طبقات الاطباء لابن ابی اصیبعه ج 1 ص 238 مسطور است.
(4) - C. Rieu, Supplement to the catalogue of the Arabic Mss. in the
British Museum, pp. 528 - 530.
(5) - Voir De Slane, Catalogue des Manuscrits Arabes de la Bibliotheque
Nationale, pp. 431 - 434.
(6) - رجوع کنید بتاریخ علوم عرب تألیف بروکلمن آلمانی ج 1 ص 219، بروکلمن 9 رساله ذکر کرده است ولی رسائل 7 و 8 و 9 از آن در جامع شاهی مندرج است و بروکلمن و حاجی خلیفه هیچ کدام جامع شاهی را ندیده بوده اند و ذکری از آن نکرده اند.
(7) - باب الراء در تحت «رساله فی الاسطرلاب و عمله».