شیرین

(ص نسبی) هر چیز که نسبت به شیر داشته باشد، خصوصاً در حلاوت. (آنندراج) (بهار عجم). || طفل شیرخواره. (ناظم الاطباء). شیری. || هر چیز که مزهء قند و نبات دهد و حلاوت داشته باشد. غذا و خوراک باحلاوت. (ناظم الاطباء). حالی. حلو. صاحب طعمی چون طعم شکر. نقیض مر. مقابل تلخ. نوشین. (یادداشت مؤلف) :
درختی که تلخش بود گوهرا
اگر چرب و شیرین دهی مر ورا.
ابوشکور بلخی.
به پیش همه خوان زرین نهید
خورشها بر او چرب و شیرین نهید.
فردوسی.
زرد و درازتر شده از غاوشوی خام
نه سبز چون خیار و نه شیرین چو خربزه.
لبیبی.
تو خواهی بار شیرین باش بی خار
به فعل اکنون و خواهی خار بی بار.
ناصرخسرو.
رنگین که کرد و شیرین در خرما
خاک درشت ناخوش غبرا را.ناصرخسرو.
استحلاء؛ شیرین آمدن. احلاء؛ شیرین یافتن. (دهار).
- شیرین پرست؛ که غذا و خوردنی شیرین را دوست داشته باشد :
یک آفت ز طباخهء چرب دست
که شه را کند چرب و شیرین پرست.نظامی.
- شیرین کردن دهان (دهن) کسی را؛ او را غذا و خوراکی مطبوع و لذیذ دادن.
- || کنایه از خلعت و جایزه و چیزی به کسی دادن :
سخنش تلخ نخواهی دهنش شیرین کن.
سعدی.
- شیرین مغز؛ که مغزی خوش و شیرین دارد :
کردم این تحفه را گزارش نغز
اینْت چرب استخوان شیرین مغز.نظامی.
- عسل شیرین؛ عسل حلو :
هرچند حقیرم سخنم عالی و شیرین
آری عسل شیرین ناید مگر از منج.
منجیک.
|| حلوا. || مربا. || هر چیز که در ذائقه خوش آیند و گوارا باشد. (ناظم الاطباء). لذیذ. عذب. (یادداشت مؤلف). طلیل. لَتِن. (منتهی الارب): استحلاء؛ شیرین شمردن. (یادداشت مؤلف).
- بادهء شیرین؛ شراب باحلاوت و گوارا. (ناظم الاطباء).
- خون شیرین؛ لذیذ و مرغوب. (از آنندراج) :
خون شیرین است وحدت را خدا آسان کند
باز مشکل شد که با ما تیغ نازش خو گرفت.
وحدت قمی (از آنندراج).
- شیرین بار؛ که میوهء شیرین دارد. (یادداشت مؤلف): طرثوث؛ گیاهی است شیرین بار. (منتهی الارب).
|| هر چیز خوش و نوشین و دلپذیر و لطیف و ملایم و خوشنما و مفرح. (ناظم الاطباء). کنایه از هر چیز عزیز و مرغوب و خوش آیند عموماً و تکلم اطفال خصوصاً. (آنندراج). مطبوع و لطیف و خوش و دلپذیر و دل افزا. (یادداشت مؤلف). ملیح. (دهار). مجازاً، ملیح. (زمخشری) :
فری روی شیرین آن ماه روی
که دلها تبه کرد بر مرد و زن.فرخی.
به هر شمار چنین است ور جز اینستی
به هر دل اندر چونین نباشدی شیرین.
فرخی.
اگر از بنده سیر شده است بهانه توان ساخت شیرین تر از این. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص417).
من مدتی کردم حذر از عشقت ای شیرین پسر
آخر درآمد دل به سر جاء القضا عمی البصر.
سنایی.
از سخای تو تمنا کنم آن چیز که هست
چون سخنهای تو شیرین و چو بخت تو سفید.
خاقانی.
ور کست شیرین بگوید یا ترش
بر لب انگشتی نهی یعنی خمش.مولوی.
تفاوتی نکند گر ترش کنی ابرو
هزار تلخ بگویی هنوز شیرینی.سعدی.
خسرو اگر عهد تو دریافتی
دل به تو دادی که تو شیرین تری(1).سعدی.
که تو شیرین تری از آن شیرین
که بشاید به داستان گفتن.سعدی.
آواز خوش از کام و دهان و لب شیرین
گر نغمه کند ور نکند دل بفریبد.سعدی.
بیا بیا که بجان آمدم ز تلخی هجر
بگوی از آن لب شیرین حکایتی شیرین.
سعدی.
سخن گرچه دلبند و شیرین بود
سزاوار تصدیق و تحسین بود.سعدی.
یکی پاسخش داد شیرین و خوش
که گر خوبروی است نازش بکش.سعدی.
گرچه در شرم و حیا چهرهء مریم مثل است
هست رخسار تو صد پرده از او شیرین تر.
صائب تبریزی (از آنندراج).
تا نباشد راه نسبت نیست آمیزش بکام
بود چون فرزند شیرین خون مادر شیر شد.
محسن تأثیر (از آنندراج).
هر عضو تو شیرین تر از عضو دگر باشد
اما لب جان بخشت حلوای دگر دارد.
محسن تأثیر (از آنندراج).
بکوی او مرا سنگین دلان دیدند و غوغا شد
که عاشق پیشه ای شیرین تر از فرهاد پیدا شد.
گلخنی (از آنندراج).
-امثال: شیرین دوید اما بیرق را برنداشت. (امثال و حکم دهخدا).
- ابروی ترش شیرین؛ ابروی پرگره و گشاده. کنایه از حالت خشم و خشنودی. عبوسی و تبسم :
وآن شاهدی و خشم گرفتن بینش
وآن عقده بر ابروی ترش شیرینش.
سعدی (گلستان).
- حرکت ناشیرین؛ رفتار ناخوش آیند. حرکت ناشایست و نامناسب : عامهء مردم وی را لعنت کردند بدین حرکت ناشیرین که کرد. (تاریخ بیهقی).
- حکایت شیرین؛ داستان خوش و جانفزا و شنیدنی :
گر چو فرهادم به تلخی جان برآید باک نیست
بس حکایتهای شیرین(2) بازمی ماند ز من.
حافظ.
- خواب شیرین؛ خواب خوش. (یادداشت مؤلف) :
خواب شیرین بامداد رحیل
بازدارد پیاده را ز سبیل.سعدی.
- زبان شیرین؛ زبان خوش. بیان شیرین و مطبوع : از خصلتهای [ ستوده ] گفتار خوب و زبان شیرین است. (تحفه الملوک). هرکه را گفتار خوب و زبان شیرین بود دوستی او در دل مردم ظاهر شود. (تحفه الملوک).
- سخن شیرین؛ الفاظ ملیح. سخن دلپسند و خوش آیند. قول حلی. گفتار دلنشین. (یادداشت مؤلف) :
سخن شیرین از زفت نیاید بر
بز به پچ پچ بر هرگز نشود فربه.رودکی.
سخن زهر و پازهر و گرم است و سرد
سخن تلخ و شیرین و درمان و درد.
فردوسی.
فرستاده را چند گفتند گرم
سخن های شیرین به آواز نرم.فردوسی.
- شیرین آمدن به چشم (در نظر) کسی؛خوش آیند شدن در نظر او. مورد مهر و علاقهء او قرار گرفتن :
بدین شوری انگیخت با من بسی
که شیرین نیایم به چشم کسی.
ملاطغرا (از آنندراج).
رجوع به ترکیب «شیرین شدن در چشم (نظر) کسی» ذیل «شیرین شدن» شود.
- شیرین آمدن (بودن) چیزی در دل کسی؛در نظر وی عزیز و گرامی و خوش آیند بودن :چون از ملک [ جمشید ] چهارصدواند سال بگذشت دیو بدو راه یافت و دنیا در دل او شیرین گردانید و دنیا در دل کسی شیرین مباد. (نوروزنامه). در خواص چنان آورده اند که کودک خرد را چون به دارودان زر شیر دهند آراسته سخن آید و بر دل مردم شیرین آید. (نوروزنامه)... و تمام صورت و نیکوروی و خردمند و شیرین بود در دل مردمان. (نوروزنامه). رجوع به ترکیب «شیرین شدن در دل کسی» ذیل «شیرین شدن» شود.
- شیرین افتادن (فتادن) کار؛ خوش آیند شدن آن. مورد پسند و علاقه قرار گرفتن آن :
کوهکن در بیستون چون تیشه سر بالا نکرد
کار چون شیرین فتد خود کارفرما می شود.
صائب (از آنندراج).
- شیرین پسر؛ از اسمای محبوب است. (آنندراج). پسر شیرین حرکات و زیبا.
- شیرین زندگانی؛ آنکه زندگی خوش و شیرینی داشته باشد. خوشگذران. که زندگانی را به خوشی و شیرینی و کامگاری گذراند :
جهان آن به که دانا تلخ گیرد
که شیرین زندگانی تلخ میرد.نظامی.
- شیرین صریر؛ با آوازی دل انگیز هنگام نوشتن (قلم) :
به آن آهنین کلک شیرین صریر
که صوتش شکر ریخت در جوی شیر.
ملاطغرا (از آنندراج).
- شیرین قبایی؛ لباس زیبا بر اندام دلربا داشتن :
قدّ چون نیشکّرش را آسمان
رونق شیرین قبایی می دهد.
امیر حسن دهلوی (از آنندراج).
- شیرین قلم؛ که خامهء شیوا و سحرآفرین دارد. که سخت شیرین و دلنشین می نویسد. نویسندهء توانا و شیرین گفتار. (از یادداشت مؤلف).
- شیرین کردن به چشم کسی چیزی (کسی) -را؛ در نظر او خوب و خوش و دلپسند کردن :
به چشم شاه شیرین کن جمالش
که خود بر نام شیرین است فالش.نظامی.
- شیرین کردن (گردانیدن) کسی (چیزی) را -در دل کسی؛ دلپسند و خوش آیند و مطبوع گردانیدن آن کس یا چیز در نظر وی. (از یادداشت مؤلف) : این بزرگ اظهار کفایت را مال در دلهای ایشان شیرین کرد چون ابلیس که از زهرات دنیا در دلها محبتی انداخته است. (تاریخ جهانگشای جوینی). رجوع به ترکیب در دل کسی شیرین آمدن (بودن) شود.
- شیرین نمک؛ شیرین و ملیح :
تا نمکش با شکر آمیخته
شکّر شیرین نمکان ریخته.نظامی.
- طبع سخن شیرین؛ قریحهء گفتن شعر شیوا و دلنشین. طبع گفتار سخنان شیرین و دلاویز :
از ترشروییّ دشمن در جواب تلخ دوست
کم نگردد سوزش طبع سخن شیرین من.سعدی.
- فکر شیرین؛ فکر خوب. اندیشهء خوش :
تا خیال و فکر خوش بر وی زند
فکر شیرین مر ورا فربه کند.مولوی.
- گفتار (پند، لفظ، عبارت) شیرین؛ الفاظ ملیح. سخن خوش و شیرین. (یادداشت مؤلف) :
بر آن گفتار شیرین رام گردد
نیندیشد کز آن بدنام گردد.(ویس و رامین).
آنرا به عبارتی شیرین سلس نامتکلف ادا کند. (فارسنامهء ابن بلخی).
لفظ شیرین ورا هرکه نیوشد عجب است
گر عسل باشد ایامش غسلین نکند.سوزنی.
مگو ناصح به عاشق پند شیرین
مزاج گرم را حلوا زیان است.
کاتبی شیرازی.
|| بی تلخی و شوری و ترشی و امثال آن، بدون حلاوت: آب شیرین. (یادداشت مؤلف). هر چیز که شور و نمکین نبود. (ناظم الاطباء).
- آب شیرین؛ آب عذب و گوارا. مقابل آب تلخ و آب شور. زلال. عذب. فرات. خوش. (یادداشت مؤلف) :
چو بیند کسی زهر در کام خلق
کیَش بگذرد آب شیرین به حلق.(بوستان).
قیمت گل برود چون تو به گلزار آیی
وآب شیرین(3) چو تو در خنده و گفتار آیی.
سعدی.
|| عزیز. گرامی. گرانمایه. (یادداشت مؤلف) :
که شیرین تر از جان و فرزند چیز
همانا نباشد ندیدیم نیز.فردوسی.
-جان شیرین؛ جان عزیز و گرامی و ارجمند. (یادداشت مؤلف) :
امیرا جان شیرین برفشانم
اگر ویدا شود پیکار عمرم.دقیقی.
بیاید به کردار دیو سپید
دل از جان شیرین شود ناامید.فردوسی.
بلرزید برسان لرزنده بید
هم از جان شیرین بشد ناامید.فردوسی.
همی بود با سوک مادر دژم
همی کرد با جان شیرین ستم.فردوسی.
بدان خوی بد جان شیرین بداد
نبود از جهان دلْش یک روز شاد.فردوسی.
که از جان شیرین بسیری رسید
تو گفتی که چشمش جهان را ندید.فردوسی.
جان شیرین را آن روز که در جنگ شوند
برِ ایشان نبود قیمت و مقدار و خطر.فرخی.
هر بنده که قصد خداوند کرده جان شیرین بداده. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 700). جان شیرین و گرامی به ستانندهء جانها داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 383).
بیا تا جان شیرین بر تو ریزم
که بخل و دوستی با هم نباشد.سعدی.
جهان پیر است و بی بنیاد از آن فرهادکش فریاد
که کرد افسون و نیرنگش ملول از جان شیرینم.
حافظ.
- روان شیرین؛ جان شیرین. جان عزیز. (یادداشت مؤلف) :
جفا چه باید کردن بر آنکه در تن او
روان شیرین شیرین تر از هوای تو نیست.
فرخی.
رجوع به ترکیب جان شیرین شود.
- شیرین جان؛ جان شیرین. جان عزیز و گرامی :
نجوید جز که شیرین جان و فرزندانش این جافی
ندارد سود با تیغش نه جوشنها نه خفتانها.
ناصرخسرو.
- شیرین روان؛ روان شیرین. جان شیرین. جان عزیز :
همی کرد باید کز آن چاره نیست
که فرزند و شیرین روانم یکیست.فردوسی.
هم آنگاه زهر هلاهل بخورد
ز شیرین روانش برآورد گرد.فردوسی.
همه کوفته لشکر و ریخته
به شیرین روان اندر آویخته.فردوسی.
ز شیرین روان دل شده ناامید
تن از بیم لرزان چو از باد بید.فردوسی.
|| گرانبها. کمی گران و مشتری دار. رایج و بارونق. (یادداشت مؤلف). عزیز و نایاب. (غیاث).
- شیرین بودن متاع؛ بازار فروش داشتن. گرانبهایی آن :
مرا از آن لب نوخط به خنده ای مفروش
که پنج روز دگر این متاع شیرین است.
مخلص کاشی (از آنندراج).
-شیرین بودن نان؛ قحط. تنگسالی. (آنندراج) :
گفتم که در آن دیار پرشور
نان شیرین بود و آبها شور.
خاقانی (از آنندراج).
|| زمین صالح. (آنندراج). رجوع به شیرین کردن شود. || خوشمزه. شوخ طبع. مجلس آرا. آنکه محضری گرم و خوش آیند دارد. خوش محضر. بامزه. دوست داشتنی. گیرا. (از یادداشت مؤلف) : مداینی صفت بومسلم گوید که مردی بود کوتاه به لون اسمر و نیکو و شیرین و فراخ پیشانی... (مجمل التواریخ و القصص).
یکی مرد شیرین و خوش طبع بود
که با ما مسافر در آن رَبْع بود.(بوستان).
- امثال: جواب تلخ ز شیرین مقابل شکر آید.
؟ (از امثال و حکم دهخدا).
دلبر شیرین اگر ترش ننشیند مدعیانش طمع برند به حلوا.
سعدی (از امثال و حکم دهخدا).
- شیرین قلندر؛ خوش محضر و شوخ طبع و شیرین سخن :
وقت آن شیرین قلندر خوش که در اطوار سیر
ذکر تسبیح ملک در حلقهء زنار داشت.حافظ.
(1) - به معنی معشوقهء خسرو پرویز نیز ایهام دارد.
(2) - به شیرین که معشوقهء فرهاد و خسرو پرویز است نیز ایهام دارد.
(3) - به شیرین که معشوقهء فرهاد و خسرو پرویز است نیز ایهام دارد.