شمشاد

[شَ / شِ] (اِ)(1) درختی همیشه سبز و چوب آن در غایت سختی و نرمی. (ناظم الاطباء). اسم فارسی بقس است. (تحفهء حکیم مؤمن) (از برهان).(2) بقس. بقسیس. (نشوءاللغه ص96). درخت معروف که از چوب آن شانهء موی سازند و محاسن و زلف را بدان شانه کنند. (انجمن آرا) (آنندراج). نام درختی است که بلند باشد و چوب آن نهایت محکمی دارد، چون درختش خوشنما باشد؛ لهذا آن را از اقسام سرو دانند. و برگهایش به سبب باریکی و هجوم (؟) به موی خوبان مشابهت دارد. (از غیاث). بکسیس. بقش. بقس. قتم. کتم. عثق. کیش. شار. شوشار. شیشار. شر. شهر. این درخت در نواحی ساحلی و قسمتهای سفلی و قلیل الارتفاع جنگلهای شمال ایران است از آستارا تا میاندرهء گرگان و آن سبز خوش رنگ است و آن را در لاهیجان کیش و در شیرگاه، شار نامند. (یادداشت مؤلف). درختی است از راستهء دولپه ای های جداگلبرگ که تیرهء خاصی به نام تیرهء شمشادها را به وجود می آورد. تیرهء شمشادها جزو تیره های بسیار نزدیک به فرفیونیان است. میوه اش کمی با فرفیون اختلاف دارد. برگهای این درخت دایمی است و آن دارای چوب سختی می باشد. برگها دارای مادهء سمی مسهلی است. درخت مذکور در همهء جنگلهای شمالی ایران فراوان است و به عنوان زینت هم در باغها و باغچه ها کشت میشود. بَقْس. عَثَق. شمشاد اناری. شمشاد نعناعی. شمشاد فرنگی. کیش. شجره البقس. شمشاد باغ. این شمشاد است که شاعران قد معشوق را بدان تشبیه کنند. (فرهنگ فارسی معین) : از وی [ از آمل طبرستان ] چوب شمشاد خیزد که به همهء جهان جای دیگر نبود. (حدود العالم).
همه خار آن شهر شمشاد گشت
گیا در چمن سرو آزاد گشت.فردوسی.
فری آن قد و زلفینش که گویی
فروهشته ست از شمشاد شمشار.زینبی.
طمع چون کردی از گمره دلیلی
نروید هرگز از پولاد شمشاد.ناصرخسرو.
شمشاد و سرو را ز تموز و خزان چه باک
کز گرم و سرد لاله و گل را رسد زیان.
خاقانی.
دستارچه بین ز برگ شمشاد
طوق غبب سمنبران را.خاقانی.
چه می گویم من این بیهوده گفتار
چه می جویم من از شمشاد گلنار.نظامی.
ختن خاتون چنین گفت از سر هوش
که تنها بود شمشادی قصب پوش.نظامی.
شمشاد معروف است چوبش به عمارتها بکار برند و بتخصیص شانه از آن سازند. (نزهه القلوب).
- شانهء شمشاد؛ شانه ای که از چوب شمشاد سازند :
سوسن بسان شانهء شمشاد راست کرد
در شکر و نعمت و کرم مرزبان زبان.
فریدالدین احول اصفهانی (از آنندراج).
- شمشاد اناری؛ قسمی از شمشاد با شاخهای متفرق و برگهای خرد چون برگ انار. (یادداشت مؤلف).
- شمشادتن؛ آنکه اندامی مستقیم و موزون چون شمشاد دارد :
من بندهء بالای تو شمشادتنم
فرهاد تو شیرین دهن خوش سخنم.سعدی.
سخنهای دانای شیرین سخن
گرفت اندر آن هر دو شمشادتن.(بوستان).
- شمشاد رسمی؛ (اصطلاح گیاه شناسی) یکی از گونه های درخت گوشوارک و جزو تیره های شمشیریان است و آن در جنگلهای شمال ایران فراوان است و به نام شمشاد یا شمشاد ژاپنی نیز خوانده می شود. برگهایش بیضی شکل، سبز تیره و بزرگ و تا حدی گوشت دار و ضخیم و گلهایش گرد و کوچک و میوه هایش قرمز است. این درخت چون مانند شمشاد نعناعی همیشه سبز است، در حاشیهء خیابانها جهت زینت کشت می شود. از چوب آن زغالی جهت نقاشی تهیه می کنند. این شمشاد را با شمشاد نعناعی که شمشاد اصلی است نباید اشتباه کرد. (فرهنگ فارسی معین).
- شمشاد ژاپنی؛ شمشاد رسمی. (فرهنگ فارسی معین). رجوع به ترکیب شمشاد رسمی شود.
- شمشاد شمایل پرست؛ درخت شمشادی که از وزیدن باد شمال حرکت کند. (از ناظم الاطباء). شمشاد که به تصویر و شمایل دلبستگی دارد :
سایهء شمشاد شمایل پرست
سوی دل لاله فروبرده دست.نظامی.
- شمشاد فرنگی؛ شمشاد. شمشاد نعناعی. (فرهنگ فارسی معین). رجوع به ترکیب شمشاد نعناعی شود.
- شمشاد نَعناعی؛ شمشاد. شمشاد فرنگی. (فرهنگ فارسی معین). شمشاد پاکوتاه، که بوتهء آن شباهتی به بوتهء نعناع دارد و برای تزیین دور باغچه ها کاشته می شود.
- مثل شاخ شمشاد؛ با قدی رشیق و موزون. با قامتی موزون و راست. (یادداشت مؤلف).
- مثل شاخ شمشاد واایستادن؛ امروزه گاهی آنجا که می خواهند حضور کسی را به کسی یادآور شوند، با لحنی شوخی و تمسخر آمیز گویند آها ببین! مثل شاخ شمشاد واایستاده.
|| بعضی مورد دانسته اند که برگهای سبز مرتب ریزه دارد. (آنندراج) (انجمن آرا). || شمشاد رسمی، گونه ای از گوشوارک و پایگاه این درخت ژاپن است و در باغهای ایران غرس کنند. (یادداشت مؤلف). || هر درخت راست و بلند. (ناظم الاطباء). || ریحان. (از آنندراج) (از انجمن آرا) (از غیاث). || مرزنجوش. (ناظم الاطباء) (از فرهنگ اوبهی). شمشاد مرزنجوش است که آنرا مرده نیز گویند و گیاهی است خوشبوی. (از آنندراج) (از انجمن آرا). مرزنگوش را گویند. (فرهنگ جهانگیری) (از غیاث). مرزنگوش را گویند. همین شمشاد است که شاعران زلف و طره را بدان تشبیه کنند. (فرهنگ فارسی معین) :
دو برگ گلش سوسن می سرشت
دو شمشاد عنبرفروش از بهشت.فردوسی.
دست و پایش ببوس و مسکن کن
زیر آن زلفکان چون شمشاد.فرخی.
تا درخت نار نارد عنبر و کافور بر
تا درخت گل نیارد سنبل و شمشاد بار.
فرخی.
چو بینی عارض ایشان تو گویی
همی شمشاد روید بر معصفر.عنصری.
گلنار چو مریخ و گل زرد چو ماه
شمشاد چو زنگار و می لعل چو زنگ.
منوچهری.
شمشاد به رنگ زلفک خاتون شد
گلنار به رنگ توزی و پرنون شد.
منوچهری.
شمشاد نگر بدان نکوزلفی
گلنار نگر بدان نکوچهری.منوچهری.
زیادی خرم و خرم زیادی
میان مجلس شمشاد و سوسن.منوچهری.
لاله به شمشاد برآمیختند
ژاله به گلزار درآویختند.منوچهری.
همی ستیزه برد زلف یار با شمشاد
شگفت نیست گر از وی همیشه باشم شاد.
قطران.
طمع چون کردی از گمره دلیلی
نروید هرگز از پولاد شمشاد.ناصرخسرو.
صفت چند گویی ز شمشاد و لاله
رخ چون مه و زلفک عنبری را.
ناصرخسرو.
گر درشوی به خانه ش بر خاکت
شمشاد و لاله روید و سیسنبر.ناصرخسرو.
ای شکفته سنبل و شمشاد تو بر ارغوان
ای نهفته آهن و پولاد تو در پرنیان.
امیرمعزی.
بی سرو قد تو جعد شمشاد
بر جبهت بوستان مبینام.خاقانی.
اگر خار و خسک در ره نماند
گل و شمشاد را قیمت که داند.نظامی.
به سرسبزی بر آن سبزه نشستند
گهی شمشاد و گه گل دسته بستند.نظامی.
یاد از این مرغ گرفتار کنید ای مرغان
چون تماشای گل و لاله و شمشاد کنید.
ملک الشعراء بهار.
ندانستم گذار شانه بر زلف تو می افتد
وگرنه تا قیامت خدمت شمشاد می کردم.
؟ (از انجمن آرا).
- شمشادِ پیچ؛ پیچ امین الدوله. (فرهنگ فارسی معین).
- شمشادگون؛ مانند شمشاد. کنایه از معطر و خوشبوی و پرشکن :
بپیچم چون به یاد آرم جفایت
چو آن شمشادگون زلف دوتایت.
(ویس و رامین).
- شمشاد نسیم؛ کنایه از معطر و خوشبوی. چون نسیم بهاری که با گذشت بر گلها و شکوفه ها عطر می پراکند :
شمشاد نسیم و ارغوان خد
سیماب سرین و خیزران قد.نظامی.
|| قامت خوب. (ناظم الاطباء). کنایه از قامت خوبان است. (برهان). قامت خوبان. (یادداشت مؤلف). || معشوق. دلبر. (ناظم الاطباء).(3) || موی خط که بر عذار خوبان پیدا شود. (غیاث) (از سراج اللغه) : چون لختی شمشاد با رخان گلنارش آشنایی گرفت و یال برکشید کارش به سالاری لشکرها کشید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص418). || گاهی به زلف و طره تشبیه کنند و آن مجاز خواهد بود. (از غیاث) (از سراج اللغه). زلف خوبان. (فرهنگ فارسی معین).
- شمشاد بوینده؛ زلف معطر. موی خوشبوی یار :
به شمشاد بوینده عنبرفروش
به یاقوت گوینده گوهرفروش.اسدی.
- شمشاد پرتاب؛ زلف پر از جعد و شکن :
ز گل کنده شمشاد پرتاب را
بدو رسته در خسته خوشاب را.اسدی.
- لالهء شمشادپوش؛ لاله ای که شمشاد آنرا بپوشد. مراد روی معشوق است که زلف وی آنرا بپوشد :
تو لاله دیدی شمشادپوش و سنبل تاج
بنفشه دیدی عنبرسرشت و مشک آگین.
فرخی.
(1) - Buxus Sempervirens, Buis. (2) - پهلوی shamshar، طبری shushar. (از حاشیهء برهان چ معین).
(3) - در ناظم الاطباء به سه معنی اخیر به فتح شین آمده است.