شمال

[شَ / شِ](1) (ع اِ) بادی که از جانب دیار ثمود وزد، او ما استقبلک عن یمینک و انت مستقبل القبله، یا آنکه مابین مطلع شمس و بنات نعش وزد و این صحیح است یا آنکه از مطلع بنات نعش تا جای سقوط نسر طائر. و شمال هم اسم باشد و هم صفت و به شب کمتر وزد و در آن لغات است. ج، شمالات و شمائل (علی غیر قیاس). (منتهی الارب). بادی که از طرف قطب و بنات النعش وزد. (آنندراج) (از برهان) (غیاث اللغات) (از ناظم الاطباء). بادی است که مهب آن میان مطلع شمس و بنات نعش یا از مطلع بنات نعش تا مسقط نسر طائر است. اذیب. مریسی. (یادداشت مؤلف) :
ندارد خطر لاجرم مشکلات
سوی من چو زی کوه باد شمال.
ناصرخسرو.
|| بادی که از طرف شمال میوزد. (ناظم الاطباء) :
بر که و بالا چو چه همچون عقاب اندر هوا
بر تریوه راه چون چه، همچو بر صحرا شمال.(2)
شهید بلخی.
ابر سیه را شمال کرده بود بدرقه
بدرقهء رایگان بی طمع و مخرقه.منوچهری.
شمال اندر او گر بجنبد نداند
فراز از نشیبی و از کوه کردر.ناصرخسرو.
چو مستوفی شد اکنون زآن بخواهد
شمال از هر درخت اکنون شماری.
ناصرخسرو.
ز بس سرد گفتارهای شمال
بریده شد از گل دل جویبار.ناصرخسرو.
بر دشت فصاحت مطیر میغم
در باغ بلاغت بَزان شمالم.ناصرخسرو.
بماند خواهد جاوید کز بلندی جای
نه ممکن است که بر وی جهد شمال و صبا.
مسعودسعد.
رود به حجم وی اندر فلک مدار و مسیر
وزد به امر وی اندر هوا جنوب و شمال.
مسعودسعد.
شمال انگیخته هر سو خروشی
زده بر گاوچشمی پیل گوشی.نظامی.
جلوه گر از جملهء گلها شمال
گلشکر از شاخ گیاهان غزال.نظامی.
این شمال و این صبا و این دبور
کی بود از لطف و از انعام دور.مولوی.
با حملهء شمال چه تاب آورد چراغ
با دولت همای چه پهلو زند زغن.
سلمان ساوجی.
هر صبح و شام قافله ای از دعای خیر
در صحبت شمال و صبا می فرستمت.حافظ.
میان جعفرآباد و مصلی
عبیرآمیز می آید شمالش.حافظ.
شمال از جانب بغداد خیزد
گناه مردم شط العرب چیست؟
(منسوب به حافظ).
- شمال شکل؛ همانند باد شمال. مانند باد شمال : صباصفت منازل می برید و شمال شکل مراحل قطع میکرد. (سندبادنامه ص143).
|| آن جهتی که چون شخص رو به مشرق بایستد در دست چپ وی واقع میشود. (ناظم الاطباء). جانب قطب و بنات النعش را نیز مجازاً شمال گویند، چرا که در اصل لغت شمال بمعنی دست چپ است و این جانبی است که به طرف چپ کعبه منسوب است چه عرب کعبه را شخصی قرار داده اند که روی به مشرق است و پشت او به مغرب و به همین سبب دبور را از دبر بمعنی پشت کعبه مسمی کرده اند و همچنین شام را از مشأمه گرفته اند که دست چپ کعبه باشد. (از آنندراج) (از غیاث). طرف دست چپ کسی که رو به مشرق ایستاده باشد. جانب رو به روی کسی که مشرق در جانب راست او قرار گیرد. مقابل جنوب. یکی از جهات اربعه. باختر. اپاختر. (یادداشت مؤلف). جانب راست کسی را گویند که رو به طرف مغرب کرده. (برهان) :
ز البرز بزرگ در شمال ری
هر شب دم دلکش شمال آید
امشب ز نسیم سخت خشنودم
کز سوی شمال بی ملال آید
جنبد به جنوب از شمال آسان
و آزاد به بزم اهل حال آید
باری نکنم نهان که سوی ما
هر فیض که آید از شمال آید.
ملک الشعرای بهار.
- باد شمال؛ نسیم شمال. بادی که از جانب شمال می وزد. (ناظم الاطباء). اَور. (یادداشت مؤلف). رجوع به باد شود.
- بلاد شمال؛ شهرهایی که در قسمت شمالی کرهء زمین یا کشوری واقع شده باشند. (ناظم الاطباء). شهرهایی که در قسمت شمالی کرهء زمین یا کشوری واقع شده باشند. (فرهنگ فارسی معین).
- ریح شمال؛ باد شمال. (ناظم الاطباء).
- قطب شمال؛ آن قطب از کرهء زمین که در محاذات ستارهء قطبی می باشد. (ناظم الاطباء).
- نسیم شمال؛ نسیمی که از جانب شمال می وزد. باد شمال. (ناظم الاطباء).
- || (اِخ) نام روزنامه ای بود که آن را سیداشرف الدین حسینی قزوینی (گیلانی) نویسنده و شاعر پس از مشروطیت و همکار و همرزم دهخدا و ملک الشعراء بهار که از مخالفان سرسخت استبداد، محمدعلی شاه و رضاشاه بود منتشر میکرد و اشعار و مضامین ملی و وطنی در آن موج میزد و عامهء مردم به سبب ارزش و اثر و شهرت روزنامه، مدیر آنرا نیز «نسیم شمال» می نامیدند.
|| امروزه اصطلاحاً به استان گیلان و مازندران که در شمال ایران و در ساحل دریاچهء خزر قرار دارد اطلاق میشود (مخصوصاً از جانب مردم تهران)، و به کسی که به آن استانها مسافرت کند، گویند: فلانی به شمال رفته است یا ماهی شمالی، یعنی ماهی که آنرا از دریاچهء خزر گرفته باشند.
(1) - در آنندراج و غیاث اللغات و برهان تنها به فتح شین آمده است.
(2) - در یادداشتی از مؤلف دو مصراع بصورت مقلوب آمده است.