شراب

[شَ] (ع اِ) آشامیدنی از مایعات که جویدن در آن نباشد، حلال باشد یا حرام. ج، اشربه. آشامیدنی. نوشیدنی. آب. مقابل طعام. (یادداشت مؤلف). هر شی ء رقیق که نوشیده شود. (غیاث اللغات). آشامیدنی و خوردنی از مایعات. (منتهی الارب) :
از رز بود طعام و هم از رز بود شراب
از رز بودت نقل و هم از رز بود نبید.
مرغزی.
هر آنکه دشمن تو باشد و مخالف تو
نیازمند شراب و نیازمند طعام.فرخی.
نگیرد طعام و نگیرد شراب
نگوید سخن با سخن گستری.
منوچهری.
نفس آرزوبوی است دوستی طعام و شراب و دیگر لذتها. (تاریخ بیهقی). آن را که سبب طعام و شراب باشد از آن باز باید داشت. (ذخیرهء خوارزمشاهی).
از پشت دست گیرد دندان من طعام
وز خون دیده یابد لبهای من شراب.
مسعودسعد.
از لطیفی که شراب است... هر چند بیش خوری بیش باید و مردم از او سیر نگردد و طبع نفرت نگیرد که وی شاه همهء شرابهاست. (نوروزنامه). || در استعمال به معنی می و خمر است. (از غیاث اللغات). مایعی که در آن سکر باشد. (کشاف اصطلاحات الفنون). قدما شراب مطلق را بجای خمر به کار نمی برده اند بلکه صفت مسکر را بر آن می افزوده اند : هیچ چیز نیست که از او هم تن را فائده بود و هم روان را ...مگر شراب مسکر وز شرابهای مسکر شراب انگوری. (هدایه المتعلمین ربیع بن احمدالاخوینی بخاری)(1). در عرف عامه بر هر مایع مسکری که از انگور یا سایر میوه ها و حبوب و غیره گرفته شده است اطلاق شود. اما خمر فقط اختصاص به آب انگور جوشیده و تفیده دارد. در اصطلاح اطباء شراب مطلق به معنی خمر است (آب انگور جوشیدهء تفیده) و اگر شراب ممزوج گفتند منظورشان شراب مخلوط با آب است. (از کشاف اصطلاحات الفنون).
صاحب آنندراج گوید: بنت الکرم، بنت العنب، جماع الاثم، دختر رز، شاهد زردرخ، ارزن زرین، آتش شجر، آتش توبه سوز، شمع یهودی وش، آب شقایق، آب حرام، زبان بند خرد، آتش سیال، گل نشاط، آتش بی دود، آتش جام، آتش محلول، خون تاک، خون رز، خون خم، خون شیشه، خون مینا، خون خروس، خون خام، خون بط، خون سیاوش، خون کبوتر، خون دل مریم، خون ناموس، شیرین، تلخ، غالیه پرورد، پرده سوز، شبانه، دوساله و دیرساله از صفات و سنگ محک، برق، خورشید، چشم زاغ، چشم کبوتر، خون کبوتر، از تشبیهات او است و آب سرخ، آب انار، آب انگور، آب تاک، آب عنب، آب آتش زای، آب آتشین، آب آتش نما، آب آذرآسا، آب ارغوان، آب گلرنگ، آب آتش لباس، آب آتش رنگ، آب شیراز، آب خرابات، آب طرب، آب شگرفی، آب تلخ، آب سیاه آتش، آتش تر، آتشین دراج، آتش بی باد، آفتاب زرد، اشک تاک، اشک دختر تاک، اشک صراحی، اکسیر رنگ، اکسیر مردمی، بچهء انگور، پیر دهقانی، جان پروین، جان پریان، چراغ مغان، چشم خروس، چکیدهء خون، حیض عروس، خاتون عنب، خورشید صراحی، دختر غم، دختر آفتاب، روغن کدو، ریش قاضی، زادهء تاک، زهر مینا، سیم مذاب، شعلهء تاک، شمع انگوری، شیرهء انگور، شیر شنگرف گون، طفل شش ماههء رز، طفل رزان، مشیمهء رزان، طلق روان، عروس خاک، عقیق ناب، حنای قدح، شعلهء جام، عیسی هر درد، عیسی هر درمان، عیسی دهقان، کیمیای جان، آبگینهء گشنیز خضرم، لعاب لعل، لعاب روان، لعل سفته، لعل مذاب، می دیناری، نسل ادهم، یاقوت مذاب، ناب، ممزوج، نیم رس، نورس، وارسیده، جوانه، یکدست، سرکش، پرزور، روشن، صبح، فروغ، آئینه فام، خوشگوار، گوارنده، جان بخش، جان سرشت، روح پرور، لعل، لعل فام، لاله رنگ، لاله گون، گلرنگ، خون رنگ، شفقی، آذرگون و دینارگون از مترادفات و صفات و تشبیهات اوست. (آنندراج). ام الاثام. ام حنین. ام الخل. ام الشر. ام طرف. ام العمایر. ام الکبایر. بنت الدن. ابنته الذرجون. بنت اللقود. بنت الکرم. (مرصع) :
جرعه برخاک همی ریزم از جام شراب
جرعه بر خاک همی ریزند مردان ادیب.
منوچهری.
هر کجا زهر باشد اگر با کسی یا در طعامی و شرابی... (تاریخ بیهقی). اعیان و ارکان را به خوان بردند و نان خوردن گرفتند و شراب گردان شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 349). سلطان ماضی روزی به غزنی نشاط شراب کرد. (تاریخ بیهقی ص 346 چ ادیب).
بماند تشنه و درویش و بیمار آنکه نلفنجد
در این ایام الفغدن شراب و حال و درمانها.
ناصرخسرو.
اگر شراب جهان خلق را چو مستان کرد
توشان رها کن چون هوشیار مستان را.
ناصرخسرو.
شاه شمیران را معلوم شد شراب خوردن، و بزم نهادن آئین آورد و بعد از آن هم از شراب رودها بساختند و نواها زدند. (نوروزنامه).
از بخل شراب ده منی کم نکشی
وز جود پیاله ای بدو دم نکشی.میرمعزی.
قومی از کأس او مرا در خواب
جرعه خوار شراب دیدستند.خاقانی.
به عدل تو که توئی نایب از خدا و خدیو
به فضل تو که توئی تائب از شرور و شراب.خاقانی.
اگر گفتی به وثاق حریف دارم شراب، سلار بی استطلاع درخور حریف نقل و نبید و گوسفند پروانه نوشتی. (تاریخ طبرستان).
هر چه مستت کند شراب تو اوست
و آنکه بی خویش کرد خواب تو اوست.
اوحدی.
- در شراب آمدن؛ به باده گساری آغاز کردن. به می گساری پرداختن :
چو ساقی در شراب آمد به نوشانوش در مجلس
به نافرزانگی گفتند کاول مرد فرزانه.
سعدی.
- شراب آلوده؛ شراب آلود؛ آلوده به شراب. آغشته به می و شراب :
گفت حافظ دگرت خرقه شراب آلوده ست
مگر از مذهب این طایفه بازآمده ای.حافظ.
دوش رفتم به در میکده خواب آلوده
خرقه تردامن و سجاده شراب آلوده.حافظ.
- شراب ارغوانی؛ بادهء به رنگ ارغوان :
سماع ارغنونی گوش میکرد
شراب ارغوانی نوش میکرد.نظامی.
- شراب بودن؛ شریر بودن. (فرهنگ نظام).
- شراب بی کیف؛ بادهء ضعیفی که مستی نیارد. (ناظم الاطباء).
- شراب پخته؛ شراب رسیده که آن را شراب مقطر و شراب چکیده نیز گویند. (آنندراج). می پخته. می فختج.
- شراب پشت دار؛ شرابی که ادویهء مقویهء مستی در آن انداخته باشند، چون بیخ لفاح و جوز و مانند آن و این مقابل بادهء پشت است. (آنندراج) :
از سیه مستی کند گم خویش را هرکس کشید
زان لب نوخط شراب پشت دار بوسه را.
صائب.
- شراب جبوشی؛ شراب است که در جزیرهء جبوش از بلاد غرب از آب دریا و دوشاب سازند و آن حار و عفص می باشد. (فهرست مخزن الادویه).
- شراب حدیث؛ شرابی که شش ماه بر آن نگذشته باشد و آن را عصیر نیز گویند. (فهرست مخزن الادویه).
-شراب خانه رسان؛ شرابی که در خانه کشیده باشند و آن نسبت به بازاری بهتر باشد. (آنندراج).
- شراب در سر داشتن؛ کنایه از مست بودن. اثر مستی شراب در سر کسی بودن : بونعیم شراب در سر داشت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 317).
- شراب دوشابی؛ نبیدالدبس است. (فهرست مخزن الادویه).
- شراب ریحانی؛ شراب خالص خوشبوی. و گفته شده است که شراب رقیق سبزرنگ و خوشبوی است. (تحفهء حکیم مؤمن). خمر صاف خوشبوی معتدل القوام سرخ یا زرد است. (فهرست مخزن الادویه). بادهء کهن وخوشبوی. (یادداشت مؤلف) : برگ سرو بکوبند و به شراب ریحانی انگبینی بسریشند. (ذخیرهء خوارزمشاهی).
- شراب سوسن؛ می سوسن. (فهرست مخزن الادویه).
- شراب سه منی؛ مرادف می سه منی و ظاهراً همان است که سه من می را بر آتش جوش دهند تا یک من بسوزد و باقی به کار دارند و آن را سیکی خوانند. (آنندراج).
- شراب شکر؛ و این رایج هندوستان است. (آنندراج).
- شراب شیراز؛ نوعی از شراب انگوری سرخ رنگ که بهتر از اقسام شرابهای ایران است. (غیاث اللغات).
- شراب صبح؛ عبارت از شراب که بدان صبوح می کنند. (آنندراج) :
روان شو چون شراب صبح از رگهای مخموران
گره تا چند در یک جای چون آب گهر باشی.
صائب.
- شراب طهور؛ شراب پاک که در بهشت نصیب بهشتیان خواهد شد. (غیاث اللغات) : و سقاهم ربهم شراباً طهوراً. (قرآن76/21).
سخن در اطعمه بسحاق پاک کرد چو آب
بود که جایزه بستاند از شراب طهور.
ابواسحاق (دیوان اطعمه).
- شراب عتیق؛ شراب است میان شراب قدیم و متوسط. (یادداشت مؤلف). شراب چهارساله است. (فهرست مخزن الادویه).
- شراب عسل؛ آن است که دو جزء از شراب عتیق قابض و یک جزء از عسل نیکو برگیرند و در ظروف گذارند تا برسد، و گفته اند که آن انگور فشرده آفتاب دیده و آنگه پخته شده است. (از مفردات ادویهء قانون بوعلی ص 247).
- شراب قابض؛ شراب غلیظ دبش یا ترش. (از بحرالجواهر).
- شراب قدیم؛ شراب که چهار سال بر او گذشته است.
- شراب قندی؛ مرادف شراب شکر. (آنندراج).
- شراب قورق؛ شرابی که بجهت منع سلاطین و حکام کمتر بهم رسد. (آنندراج).
- شراب کدو؛ ظاهراً شرابی که از کدو می ساخته اند، یا در کدو می کرده اند : گفتند که شراب کدو بسیار دادندش با نبیذ آن روز که بدان باغ مهمان بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص610).
- شراب کهربائی؛ نوعی از شراب که رنگش به زردی زند. (آنندراج) :
ارغوان گل میکند در باغ من از زعفران
چهره لعلی از شراب کهربائی میکنم.سلیم.
- شراب کهنه؛ خندریس. (یادداشت مؤلف).
- شراب گذشته؛ بادهء بی مزهء از کیف افتاده. (ناظم الاطباء). شراب بی مزهء از کیفیت افتاده. (غیاث اللغات). شراب که از حالت اصلی خود گذشته. (از آنندراج) :
هر چند خون کباب کند گریهء سماع
از نشئه دور همچو شراب گذشته است.
مفید بلخی.
- شراب گور؛ این رایج هندوستان است و گور در عرف این دیار قند را گویند. (از آنندراج) :
بادهء انگور و آب خضر از یک چشمه است
مرد دل در سینه اش هر کس شراب گور خورد.
صائب.
- شراب لب شیرین؛ شرابی که تلخ و تند نباشد.
- || بادهء شیرین. (آنندراج).
- شراب متوسط؛ شراب که شش ماه بر او گذشته باشد و از یک سال تجاوز نکند و آن را شراب عتیق نیز گویند. (از کشاف اصطلاحات الفنون) (بحرالجواهر).
- شراب مثلث؛ سیکی. شراب مغسول. (یادداشت مؤلف).
- شراب مروق؛ شرابی است که خبز کعک را در آن خیسانیده و بعد از شش ساعت صاف نموده باشند. (فهرست مخزن الادویه).
- شراب معسل؛ پنج جزء از آن و یک جزء از عسل را در ظرفی بزرگ گذارند که بجوشد و مقدار کمی نمک بر آن ریزند تا کف آن بالا آید و چون جوشش آن فرونشست در خمها گذارند. (از کتاب مفردات ادویه قانون بوعلی ص 247).
- شراب مغسول؛ سیکی. شراب مثلث. (بحرالجواهر).
- شراب ممزوج؛ در طب، شراب به آب آمیخته است. (از کشاف اصطلاحات الفنون).
- شراب موصل؛ شرابی که در یک من آن چهار من آب داخل کنند. (آنندراج).
- شراب نوش گوار؛ شراب عسل. و بی خمار. (ناظم الاطباء). بادهء نوشین گوار.
- شراب یک منی؛ شراب که در ظرف یک منی خورند به دلالت حال و ارادهء محل. رجوع به نبید یک منی شود.
- شراب یهود؛ باده ای که پنهان و کم خورند چه یهودان از ترس مسلمانان شراب را پنهان و کم خورند. (ناظم الاطباء).
- مرد شراب؛ دوستدار باده. حریف میخواری. که باده نوشد. باده پرست :
نه مرد شرابی که مرد ضرابی
نه مرد طعامی که مرد طعانی.منوچهری.
ما مرد شرابیم و کبابیم و ربابیم
خوشا که شرابست و کبابست و ربابست.
منوچهری.
-امثال:شراب ار خر خورد پالان ببخشد. (امثال و حکم دهخدا).
شراب خوردن پنهان بهْ از عبادت فاش. (امثال و حکم دهخدا).
شراب زده را شراب دواست. (امثال و حکم دهخدا).
شراب کهن قویتر است.
شراب مفت را قاضی هم میخورد. (امثال و حکم دهخدا).
شراب و خواب و رباب و کباب و تره و نان
هزار کاخ فزون کرد باز می هموار.
(از امثال و حکم دهخدا).
|| در اصطلاح فقیهان آن آشامیدنی را گویند که به اجماع یا رأی خلاف فقهاء حرام شده است. (از اقرب الموارد). || در اصطلاح صوفیان، عشق باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون). شراب نزد سالکان عبارت از عشق و محبت و بیخودی و مستی است که از جلوهء محبوب حقیقی حاصل شود و ساکت و بیخود گرداند و شراب، شمع نور عارفان است که در دل عارف صاحب شهود افروخته میگردد و آن دل را منور گرداند.
- شراب توحید؛ در اصطلاح عرفا، محو شدن در ذات و مبرا گشتن از شواغل دنیا. (فرهنگ مصطلحات عرفا) (کشاف اصطلاحات الفنون).
- شراب خام؛ نزد صوفیه عیش ممزوجی است که مقارن عبودیت بود و شراب پخته عیش صرف را گویند که مجرد از اعتبار عبودیت بود. (کشاف اصطلاحات الفنون).
- شراب عشق؛ کنایه از آنچه مایهء تعلق و دلدادگی شود :
از شراب عشق جانان مست شو
کآنچه عقلت میبرد شرست و آب.سعدی.
|| به اصطلاح اطبا به معنی شربت دوا. (از غیاث اللغات): شراب بنفشه؛ شربت بنفشه. (از غیاث اللغات): شراب نارنج. شراب خشخاش. شراب روفا. شراب نیلوفر. شراب عناب. شراب ریباس. شراب غوره و شراب التفاح صالح للغثی و القیی ء. (از یادداشت مؤلف).
- شراب اجاص؛ در اصطلاح اطباء فشردهء اجاص است نه رب آن و فرق میان آن دو آنکه شرابش با شکر است و رب آن عصارهء آن است بدون شکر. (بحرالجواهر).
- شراب ارزن؛ غبیراء. (یادداشت مؤلف).
- شراب اصول؛ شربتی که از چند ریشه ترتیب داده اند. (ناظم الاطباء).
- شراب افسنتین؛ بگیرند افسنیتن رومی پنج درم سنگ، گل سرخ پانزده درم سنگ، سنبل دو درم سنگ، تربد سپید نیم کوفته دو درم سنگ، همه را اندر دو من آب بپزند تا به نیم من باز آید و بپالایند، هر بامداد مقدار بیست درم سنگ گرم کنند و بدهند. (ذخیرهء خوارزمشاهی).
- شراب حصرم؛ در اصطلاح اطباء فشردهء آن است نه رب آن. و فرق میان آن دو آنکه شرابش با شکر باشد و رب آن بدون شکر. (بحرالجواهر).
- شراب سفرجل؛ شراب بهْ.
|| نام قسمی گل است. درختکی است با گلی سرخ تیره رنگ که گل برگهای خشبی شکننده دارد که آن گل بوی شراب دهد. (یادداشت مؤلف). این درخت معروف است به گل شراب. رجوع شود به گل شراب.
(1) - این معنی مخصوص فارسی و ممکن است از لفظ غیر عربی باشد جه در سنسکریت «سورا» و در اوستا هورا به معنی خمر است و در فارسی در آخر آب اضافه شده باشد. (فرهنگ نظام).