شاهنشاه

[هَ] (اِ مرکب)(1) شاهنشه. شاهنشا. مخفف شاهان شاه یعنی شاه شاهان و سرآمد پادشاهان. (از برهان قاطع) (از آنندراج) (از بهار عجم). پادشاه پادشاهان. سلطان السلاطین. ملک الملوک :
همچو خورشید کجا لشکر سایه شکند
لشکر دشمن به زین شکند شاهنشاه.
منوچهری.
خلیفت... چه اختیار کنی که اسب تو اسب شاهنشاه خوانند یا اسب امیر عراق. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 126).
چنین فرمود شاهنشاه عالم
که عشقی تو برآر از راه عالم.نظامی.
با رعیت صلح کن وز جنگ خصم ایمن بباش
زانکه شاهنشاه عادل را رعیت لشکر است.
سعدی.
|| لقب شاهان بزرگ ایران. (آنندراج). مؤلف ایران باستان نویسد: عنوان پادشاه اشکانی که در ابتدا شاه و بعد شاه بزرگ بود در زمان مهرداد موافق عقیدهء غالب مورخان به شاهنشاه تبدیل یافت. و عبارت «بازیلْوسْ بازی لیئون»(2) که بر مسکوکات اشکانی روشن خوانده میشود ترجمهء یونانی شاه شاهان است. و از طرف دیگر شاهنشاه از عناوین مختصهء هخامنشیها بود. (ایران باستان ج 3 ص 2656). و مؤلف القاب الاسلامیه نویسد: لقب ملوک ایرانی بوده است تا ایشان را از شاهان کوچک و زیر دست متمایز گرداند. (از الالقاب الاسلامیه ص 353). || کلمه شاهنشاه بعنوان لقب در دورهء اسلامی از جانب خلفاء بعلت آنکه تحت نفوذ عادات و تقالید فارسی قرار گرفته بودند به حکام و امیران با نفوذ و قدرت ایران داده میشد. از جمله در سال 363 ه . ق. این لقب به ابوشجاع عضدالدوله فناخسرو دیلمی داده شد. و از طرف خلفای فاطمی در مصر نیز به امیران مقتدر داده میشد. (از الالقاب الاسلامیه ص 354، 353). و نیز این عنوان از جانب الظاهر خلیفهء عباسی به جلال الدین خوارزمشاه داده شده است. || کسی که دیگران به مدد او پادشاه شوند. (برهان قاطع). آنکه بمظاهرات و اعانت او دیگران پادشاه شوند و پادشاهانش خدمت کند. (شرفنامهء منیری) (از فرهنگ سروری). پادشاهی که دیگران به مدد وی پادشاه شوند. (ناظم الاطباء). ملک الملوک. || (اِخ) خداوند باریتعالی. (برهان قاطع) (از آنندراج). رب الارباب.
(1) - در پهلوی Shahan - Shahاز پارسی باستان Xshayathiyanam xshayathiya(پادشاه پادشاهان). (از حاشیهء برهان چ معین).
(2) - Basileus Basileon.