ساقه

[قَ / قِ] (ع اِ) ساقه بازپسینان لشکر (مهذب الاسماء) دنبالهء لشکر (آنندراج) دنبالهء لشکر و فوج پسین از پنج فوج معینه که بترکی آن را چنداول گویند (غیاث از منتخب و مصطلحات) مایه دار (آنندراج) آنچه برپشت بود از لشکر مقابل مقدمه قسمتی از سپاه که مؤخر از همه آید دُمدار عقب دار مؤخره الجیش پسینان لشکر بازپسینان لشکر پس لشکر بنگاه و آن خلاف مقدمه الجیش (طلایه = طلیعه = پیشقراول = جلودار)، و یکی از پنج رکن سپاه است و چهار رکن دیگر مقدمه، قلب، میمنه و میسره است : یکی ترک بد نام او هوش دیو به ساقه فرستاد توران خدیو نگه دار گفتا تو پشت سپاه گر از ما کسی بازگردد ز راه هم آنجا که بینیش بر جای کُش نگر تا بداری بدین کار هشدقیقی همان ساقه و جایگاه بنه همه میسره نیز با میمنهفردوسی بعضی لشکر سلطانی و ساقهء قوی بگماشت هر دو طرف را (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 351 ) هرچند خوارزمشاه کدخدایش را با بنه و ساقهء قوی ایستانیده بود (ایضاً ص 352 ) باید که میمنه و میسره و طلیعه و ساقه تعبیه ساخته روید (ایضاً ص 357 ) سرکشان سپاه حضرت را همه بر ساقه و جناح گمارمسعودسعد مقدمه چو در آمد ز لشکر نیسان به باغ ساقه برون راند از سپاه خزان مسعودسعد صواب آن است که بر ساقهء لشکر زنیم (تاریخ بخارای نرشخی ص 75 ) سراهنگ تا ساقه از تیر و تیغ برآورد کوهی ز دریا به میغنظامی میمنه رفت و میسره بگریخت قلب در ساقهء مقدمه ریخت نظامی (هفت پیکر) ز ساقه و ز جناح آب کار فتح مجو عنان بجز طرف قلب کارزار مپیچ حیاتی گیلانی (از آنندراج ||) پایه اساس : و حرمت هجرت و وسیلت غربت را مایه و ساقهء آن گردانیده (کلیله و دمنه ||) دوال رکاب (مهذب الاسماء) (ناظم الاطباء ||) رشتهء پای مرغ شکاری (مهذب الاسماء ||) رانندهء شتران (ناظم الاطباء ||) آن قسمت از گیاه است که برخلاف جهت رویش ریشه میروید و آن در ابتدا جوانه ای است که پس از رشد و خارج شدن ریشه ظاهر میگردد و بنمو خود ادامه میدهد و برخلاف جهت ریشه بسوی بالا متوجه میشود و ساقهء اصلی نبات را تشکیل میدهد در هر درخت یا نبات علاوه برساقهء اصلی ساقه های فرعی نیز وجود دارد ساقه ها را از نظر شکل ظاهری آنها به تقسیم میکنند: الف - ساقه های هوائی را هفت نوع شمرده اند: 1- ساقه های خزنده، که به علت « زیرزمینی » و « هوائی » دو دستهء باریک بودن و زیادی طول خود در روی زمین کشیده میشوند مانند ساقه های لبلاب و پیچ تلگرافی توت فرنگی نیز دارای ساقهء خاصی از این دسته است 2- ساقه های پیچنده، که بطور قائم از زمین میرویند و بدور نبات دیگر یا شمعکی می پیچند جهت پیچیدن ساقهء این نباتات مشخص و در هر نباتی ثابت است مثلا رازک و لوبیا در جهتی موافق جهت حرکت عقربه های ساعت یعنی از راست بچپ، و در نیلوفر و لبلاب در جهت عکس آن یعنی از چپ به راست دور میزنند سرعت پیچش ساقهء این نباتات را می توان در عرض مدت کمی محاسبه کرد مث در نیلوفر از بدو تماس به قیم تا پیچیدن یک دور کامل پنج ساعت بطول می انجامد 3- پیچها، بعضی نباتات برای قائم نگاه داشتن ساقهء خود و بالا رفتن از درختان پیچهای مخصوصی دارند مانند پیچهای باریکی که در روی ساقهء مو دیده میشود 4- خارها، ساختمان بعضی از ساقه ها بر اثر احتیاج نبات تغییر میکند و به خار تبدیل میشود خارها غالباً برگ ندارند و ساختمان آنها اغلب چوبی است و به نوک باریک و تیزی منتهی میگردد مانند خارهای گلابی و زالزالک و مرکبات 5- ساقه های گوشتی، ساقهء بعضی از نباتات که خصوصاً در نواحی گرمسیر میرویند قطور و گوشتی و اغلب 6- ماشوره، ساقهء نی یا ( سبز است و این نباتات برگ ندارند و در آنها ساقه کار برگ را نیز انجام میدهد مانند کاکتوسها( 1 گندم و یا سایر نباتات تیرهء غلات و خیزران میان تهی است و آنها را ماشوره نامند 7- ساقهء بعضی نباتات بصورتی شبیه برگ در می آید ب - ساقه های زیرزمینی، ساقه هائی هستند که در داخل خاک قرار دارند تمایز و شناسائی این ساقه ها از ریشه بواسطهء داشتن جوانه و برگهای کوچک فلسی شکل و نداشتن کلاهک است ساقه های زیر زمینی نیز بچند دسته تقسیم میشوند: 1 - ساقه ندارند این ساقه ها مواد غدائی مانند نشاسته را « سبزینه » های زیرین( 2)، آنهائی است که بطور افقی در درون خاک رشد میکنند و در خود ذخیره میکنند مانند ساقه های زیرین زنبق و مَرغ و مهر سلیمان و نعناع و ازدیاد آنها بواسطهء تقسیم ساقه های زیرین آنها صورت می پذیرد 2 - تکمه( 3)، نیز یکی از ساقه های زیر زمینی است که قسمتی از آن بطور غیرطبیعی قطور میشود چون سیب زمینی و سیب زمینی ترشی 3 - سوخها (پیازها)( 4)، نیز از ساقه های زیرزمینی بشمار می آید و آن ساقهء کوتاه متورمی است که مواد مختلف غذایی در آن ذخیره شده است چون پیاز نرگس و سنبل و زعفران برای آگاهی بیشتر رجوع به گیاه شناسی ثابتی Cactus (2) - Rhizome (3) - Tubercule - ( 324 و ساق در این لغت نامه شود ( 1 - 239 و صص 300 - صص 220 (4) - Buble.