ساعت

[عَ] (ع اِ) آلتی که بدان تعیین وقت و هنگام کنند (ناظم الاطباء) آلتی که بدان وقت را بحسب ساعات شناسند و این لغت مولده است (المنجد) دستگاهی است مصنوع که بدان تعیین گذشتن زمان کنند و گذشته و ماندهء روز و شب دانند وقت شمار وقت نما وقت سنج هنگام نما گاه نما تعبیهء آلتی که اندازهء گذشت زمان را نمایان سازد تاریخ دور و دراز دارد ابتدا بشر ساعت های آفتابی و آبی و شنی را بکار میبرد هرتسفلد تخت طاقدیس خسرو پرویز را نوعی ساعت آبی میشمارد( 1) و هارون الرشید ساعت آبی مکملی برای شارلمانی امپراطور فرانسه فرستاد در قرن دهم میلادی ژربر( 2) نخستین بار آلت محرکه ای از نوع جدید در ساعت کارگذاشت در قرن دوازدهم چرخهای ساعت تکمیل گردید و به سال 1370 م هنری دویک( 3) نخستین ساعت مهم را در پاریس نصب کرد از قرن پانزدهم ابتکارات جدید، این دستگاه را که قب فقط در کاخها و کلیساها نصب میگردید ظرافتی بخشید که قابل حمل و استفادهء افراد گردید کوشش گروئه( 4) ساعت ساز فرانسوی و تکمیل ساعت بوسیلهء او موجب شد که این آلت بسرعت در اروپا رواج گیرد در تمام قرون وسطی شهر نورمبرگ( 5) مرکز ساعت سازی جهان بود و در اواخر قرن سیزدهم در آنجا ساعت های دیواری میساختند و در اواخر قرن پانزدهم کاروواژیوس( 6) ساعت های ظریف دیواری شماطه ساخت بسال 1657 م هویگنس( 7)لنگر (پاندول)( 8) را اختراع کرد و همو به سال 1675 فنر را در ساعت بکار برد، و از این تاریخ ساعت در مسیر پیشرفت حقیقی افتاد در دورهء لوئی چهاردهم به سال 1676 ساعت زنگدار بوسیلهء بارلو انگلیسی( 9) اختراع شد در 1750 م هاریزون( 10 ) ساعت ساز انگلیسی نخستین ساعت دقیق (کرنومتر)( 11 )، و در 1840 م الکساندربن( 12 )نخستین ساعت الکتریکی را ساخت ساعت های قدیم بوسیلهء کلیدی مستقل و جدا از ساعت کوک میشد و بعدها کلید جزء ساختمان خود ساعت قرار گرفت و اخیراً ساعت هائی ساخته اند که بخودی خود و با حرکات مچ دست کوک میشود ساعت ها را از نظر حجم به سه دسته ( تقسیم توان کرد: ساعت های بزرگ غیرمنقول( 13 ) که بر فراز کلیساها و کاخها کار گذاشته شده اند ساعت های متوسط( 14 منقول که در جائی قرار دهند چون ساعت های دیواری و رومیزی و طاقچه ای و ساعت های کوچک ظریف که اشخاص با خود دارند( 15 )(ساعت های مچی، بغلی) بعضی از ساعت های بزرگ اهمیت و شهرت تاریخی دارند که در رأس آنها از ساعت کلیسای استراسبورگ( 16 ) باید نام برد این ساعت عجیب، معظم ترین ساعت جهان و شاهکار عظیم هنر و صنعت است که از سال 1838 تا 1842 بدست شویلگه( 17 ) ساخته شده و در آن ساعت و روز و هفته و سال و اعیاد و اطلاعات متنوعی نمایان است از آن گذشته ساعت کاخ وست مینستر در لندن، و ساعتی در نیویورک و ساعتی در لیون شهرت جهانی دارند برای آگاهی از شرح این ساعتهای تاریخی رجوع به مقالهء حسین پژمان( 18 ) شود ساعت های جدید گویا نخستین بار در نیمهء اول قرن یازدهم هجری در دورهء شاه صفی اول از پادشاهان صفویه به ایران آمده است شاه صفی ضمن نامهء خود به چارلز اول پادشاه انگلیس از او خواست ( 19 ) به ایران فرستد (تاریخ روابط ایران و اروپا نصرالله فلسفی ص 153 )« یک نفر وقت و ساعت ساز » که چند تن صنعتگر از جمله از مردم شهر زوریخ که « ردلف اشتادلر » بنا بنوشتهء تاورنیهء فرانسوی در سال 1041 یا 1042 ه ق یک ساعت ساز سویسی بنام ابتدا مقیم قسطنطنیه بود به دعوت شاه صفی و به تشویق تاورنیه همراه او به اصفهان آمد و در این شهر پس از مدتی ساعت سازی ساعت ظریفی ساخت که به اندازهء یک اشرفی بود و زنگ میزد انگلیسها آن را به دویست اشرفی خریدند و به امامقلیخان بیگلر بیگی فارس هدیه دادند و او آن را در قزوین بشاه صفی تقدیم کرد شاه آن را بزنجیر طلائی بست و بگردن خود آویخت چندی بعد ردلف برای تعمیر ساعت شاه به دربار احضار شد و جزو مقربان درگاه گردید از این زمان فن ساعت سازی در ایران رواج یافت و بعلت علاقهء مخصوص شاه به ساعت هیچ تاجر ارمنی نبود که از اروپا برگردد و پنج شش ساعت برای تقدیم به شاه یا اعتمادالدوله همراه نیاورد تا آنجا که میرزا تقی وزیر اعظم (ساروتقی) بیست و پنج یا سی ساعت داشت ردلف ساعت ساز سویسی روز نهم جمادی الاخری سال 1047 ه ق بتفتین اعتمادالدوله و بجرم قتل برادر یکی از دربانان شاهی کشته شد رجوع به سفرنامهء تاورنیه و مقالهء شاه صفی و ساعت ساز سویسی ترجمهء عباس اقبال در مجلهء یادگار سال اول شمارهء 6 ص 7 تا 18 شود - بند ساعت؛ تسمهء چرمی یا فلزی و غیره که برای بستن ساعت به مچ دست بکار رود - جلو بودن ساعت؛ میزان نبودن و تند کار کردن آن - خوابیدن ساعت؛ از کار افتادن و متوقف شدن آن - ساعت ماسه ای؛ - شیشهء ساعت؛ شیشه ای که بر روی صفحهء ساعت نصب کنند - صفحهء ساعت؛ صفحهء مدرجی که عقربکها بر آن نصب شده و وقت را از آن دریابند - صندوق ساعت؛ ساعت آبی رجوع بصندوق ساعت شود - عقب بودن ساعت؛ میزان نبودن و کُند کار کردن آن - کوک کردن ساعت؛ بساز کردن آن - مثل ساعت؛ دقیق و منظم و وقت شناس - میزان بودن ساعت؛ درست کار کردن آن - میزان کردن ساعت؛ تنظیم آن Gerbert (3) - Henri de Vic (4) - - (2) 1) - ترجمهء ایران در زمان ساسانیان کریستنسن، چ دوم ص 488 و 489 ) Gruet (5) - Nuremberg (6) - Carovagius (7) - Huyghens (8) - Pendule (9) - Barlow (10) - Harison (11) - Chronometre (12) - Alexandre Bain (13) - Horloge (14) - Pendule (15) - مجلهء ارمغان سال هشتم 1306 ص 122 تا 131 و 362 تا 364 - (Montre (16) - Strasbourg (17) - Schwilgue (18 قابل تأمل است « وقت و ساعت ساز » 19 ) - ترکیب ) و 430 تا 436.