ژاله

[لَ / لِ] (اِ) تگرگ را گویند و سبب آن چنان است که چون بخار بهوا رود و سرما در او اثر کند غلیظ شود و قطرهء باران گردد و در محل فرودآمدن فعل برودت در او زیاده تأثیر کند او را بفشرد و یخ بندد. (برهان). ژاله را بتازی برد گویند. (ذخیرهء خوارزمشاهی). (کذا در لغت نامهء مقامات حمیدی). حب الغمام. سنگچه. یخچه. سنگک. (حاشیهء نسخهء اسدی نخجوانی). تگرگ را نیز گویند. (اسدی) :
چون ژاله به سردی اندرون موصوف
چون غوره به خامی اندرون محکم.منجیک.
پدید آمدی منجنیق از برش
چو ژاله همی کوفتی بر سرش.فردوسی.
|| باران. سرشک هوا. || شؤبوب. (زمخشری) (دهار). سرشک صافی و شبنم که بر کشت افتد. (نسخهء اسدی نخجوانی). شبنم و آن چون قطرهء باران باشد که بامدادان از خنکی بر چیزها نشیند. (صحاح الفرس). شبنم را نیز گویند و سبب آن چنان باشد که که شدت سرما هوای صافی را غلیظ کند و بخار سازد و از زمین اندکی بلند شود و بر برگهای نباتات نشیند و از آن قطره ها پدید گردد. (برهان). رطوبتی که در هوای صحو بر گیاه و درخت نشیند و بسته نباشد خلاف شبنم. قطرهء آب که از سردی صبح بر برگ نشیند. || قطرهء آب که بر برگ گل و جز آن پیدا آید که روان و سیال است و بمعنی صقیع و پشک نیست :
زمانی برق پرخنده زمانی باد پرناله
چنان مادر ابر سوک عروس سیزده ساله
و گشته زین پرند سرخ(1) شاخ بیدبن ساله
چنان چون اشک مهجوران نشسته ژاله بر ژاله(2).
رودکی.
یاقوت وار لاله، بر برگ لاله ژاله
کرده بر او حواله، غواص در دریا.کسائی(3).
گل شنبلیدش پر از ژاله گشت
زبان و روانش پر از ناله گشت.فردوسی.
سرشک سر ابر چون ژاله گشت
همه کوه و هامون پر از لاله گشت.فردوسی.
شده ژاله در گل چو می در قدح
همی تافت از چرخ قوس قزح.فردوسی.
ز بس کو همی شیون و ناله کرد
همه خلق را چشم پرژاله کرد.فردوسی.
پدید آمدی منجنیق از برش
چو ژاله همی کوفتی بر سرش.فردوسی.
بدرّید آواز گوش هزبر
تو گفتی همی ژاله بارید ابر.فردوسی.
ز دیوارها خشت و از بام سنگ
به کوی اندرون تیغ و تیر خدنگ
ببارید چون ژاله ز ابر سیاه
کسی را نبد بر زمین جایگاه.فردوسی.
بر ایشان ببارید چون ژاله میغ
چه تیر از کمان و چه پولاد تیغ.فردوسی.
ز بس نیزه و گرز و کوپال و تیغ
تو گفتی هوا ژاله بارد ز میغ.فردوسی.
به گرد اندرون نیزه چون ژاله بود
همه دشت از آن خستگان ناله بود.
فردوسی.
تو گفتی هوا ژاله بارد همی
به سنگ اندرون لاله کارد همی.فردوسی.
همه شهر پر زاری و ناله گشت
به چشم اندرون آب چون ژاله گشت.
فردوسی.
همه شهر ایران پر از ناله بود
به چشم اندرون آب چون ژاله بود.
فردوسی.
بشست آسمان روی گیتی به قیر
ببارید چون ژاله از قیر تیر.فردوسی.
کوه پرلاله و لاله همه پرژاله
دشت پرسنبل و سنبل همه پرسوسن.فرخی.
وز سر بالا چون ژاله روان کردی تیر
هرکه را گفتی بر دیده برم تیر بکار.فرخی.
ژاله باران زده بر لالهء نعمان نقط
لالهء نعمان شده از ژالهء باران نگار.
منوچهری.
هر قمریکی قصد به باغی دارد
هر لاله گرفته ژاله ای در بر تنگ.منوچهری.
لاله به شمشاد برآمیختند
ژاله به گلنار درآویختند.منوچهری.
چون بردرید بر کف صحرا قباله ها
بارانها چکید و ببارید ژاله ها.منوچهری.
ژاله بر رخ فتاده چون عرقی
که به رخسار یار من باشد.بهرامی.
بگفت این و گل برگ پرژاله کرد
ز خونین سرشک آتشین لاله کرد.اسدی.
دلش گشت دریای درد و دریغ
شدش دیدگان ژاله بارنده میغ.اسدی.
کمان آزفنداک شد ژاله تیر
گل غنچه پیکان(4) زره آبگیر.اسدی.
دیوستان شد زمین و خاک خراسان
زانکه همی ز ابر جهل بارد ژاله.
ناصرخسرو.
تو سحاب سخا و مکرمتی
جود تو ژاله کز سحاب آید
زر و سیم است ژالهء تو سحاب
آنچه در وزن و در حساب آید.سوزنی.
کفّ جواد تو چون ابر بهار است راست
زو زده بر شوره زار ژاله چو بر کشتمند.
سوزنی.
سعد ملک ای وزیر دریادل
کف راد تو ابر پرژاله
روید از ژالهء کف رادت
بر رخ سائلان تو لاله.سوزنی.
ژاله خورشید شعله بارد اگر
درجهد برق خاطرش به غمام.انوری.
چون نم ژاله ز خایه از تف خورشید
جان حسود از تف حسام برآمد.خاقانی.
مائده سالار صبح، نزل سحرگه فکند
از پی جلاب خاص، ریخت ز ژاله گلاب.
خاقانی.
ژاله به آن شمع ریخت روغن طلق از هوا
تا نرسد شمع را زآتش لاله عذاب.خاقانی.
تا شکل حباب از مدد ژاله نماید
چون خرگه بی روزن و بی در بشمر بر.
سیف اسفرنگ.
ژاله بر لاله فرودآمد هنگام سحر
راست چون عارض گلبوی عرق کردهء یار.
سعدی.
اگر ژاله هر قطره ای دُر شدی
چو خرمهره بازار از او پُر شدی.سعدی.
فراقت کُشت خسرو را که بیمش بد ز روز بد
ملخ زد کشت دهقان را که می ترسید از ژاله.
امیرخسرو.
خوی کرده میخرامد و بر عارض چمن
از شرم روی او عرق ژاله میرود.حافظ.
باد بهار میوزد از بوستان شاه
وز ژاله آب در قدح لاله میرود.حافظ.
بهار شد چه بجا خشک مانده ای، ای ابر
سزای خرقهء تقوی بسنگ ژاله بده.
صائب.
|| خیکی پرباد که بدو از آب بگذرند. (لغت نامهء اسدی نسخهء نخجوانی). خیک باددمیده باشد که بدان از آبهای بزرگ عبره کنند. (صحاح الفرس). بمعنی جاله و آن چیزی باشد که از چوب و علف سازند و مشکهای پرباد بر آن بندند و بر آن نشسته از آب گذرند و بعضی آن مشکهای پرباد را و مشکی را که شناوران بر پشت بندند ژاله گویند. (برهان قاطع).
چنانکه در فوق گذشت یکی از معانی که به ژاله میدهند (و پیش از همه ظاهراً در لغت اسدی آمده است) خیکی است که پرباد کنند و بر آب بدان بگذرند، ولی شاهد آن تنها دو شعر فرخی است در یک قصیده و اولی بضبط نسخهء اسدی نخجوانی این شعر است :
سر ملوک عجم چون بنزد کوه رسید
صف سپاه عدو دید با سکون و قرار
ز ریدکان سرائی چو ژاله بر سر آب
بدان کنار فرستاد ریدکی سه چهار.
در اینجا فرخی ریدک شناور را به ژاله تشبیه میکند و ظاهراً کلمه معنی حباب میدهد. و شاهد دوم آن بیت دیگر فرخی است در این شعر :
بدان ره اندر بگذشت ز آبهای بزرگ
چه آبهائی تا گنگ رفته از کهسار
چو آب سیلی کز ژاله برگرفتی مرد
چو آب جوئی کز پیل درربودی بار.
و چنانکه مشهود است این شعر به این صورت معنی ندارد و در نسخهء چاپی عبدالرسولی بیت دوم این است :
چه آب گوئی از پیل برگرفتی سر
چه آب گوئی کز ژاله برفکندی بار.
و نسخه بدل «برگرفتن بار» است. ولی چون نسخهء اسدی نخجوانی اقدم می باشد باید شعر را بحدس و تصحیح قیاسی اینطور خواند :
چو آب سیلی گر ژاله برگرفتی مرد
چو آب جوئی گر پیل وار بردی بار.
آن وقت باز ژاله بمعنی حباب میشود و فاعل برگرفتی آب سیل و مفعول مرد است؛ یعنی اگر آب سیل ژاله اش مردی بودی چنانکه در مصراع ثانی فاعل بردی آب جوی و مفعول بار پیل وار میباشد.
بنابر آنچه در بالا گذشت اگر شاهد این دو شعر فرخی است تنها آن برای این معنی یعنی خیک باداندردمیده کافی نیست زیرا بطوری که گفتم کلمهء ژاله در آن دو شاهد اقرب به معنی کوهله و حباب است تا به خیک باداندردمیده.
(1) - ن ل: سبز.
(2) - ن ل: لاله.
(3) - ن ل: فرخی.
(4) - ن ل: ترگ و.