زبیب

[زَ] (ع مص) اجتماع آب دهان در دو کنج دهن (از لسان العرب ||) بسیاری موی مصدر زَبّ مصدر دیگرش زَبَب است (متن اللغه) رجوع به ازب و زبب و زببه و زباء شود (|| اِ) کف آب (منتهی الارب) (اقرب الموارد) (آنندراج) (شرح قاموس) (ناظم الاطباء) و بدین معنی است زبیب در قول شاعر: حتی اذا تکشف الزبیب (از لسان العرب ||) زهر دهن مار (منتهی الارب) (اقرب الموارد) (آنندراج) (ناظم الاطباء) زهری است که در دهن مار است (شرح قاموس ||) هر میوه که خشک شده باشد، عربان زبیب گویند عموماً (برهان قاطع ||) خرمای خشک( 1) (برهان قاطع) (ناظم الاطباء ||) انجیر خشک (اقرب الموارد) انجیر (منتهی الارب) (آنندراج) انجیر خشک (ناظم الاطباء) انجیر پژمرده و آب رفته که در سایه خشک کنند (از شرح قاموس) ابوحنیفه گوید یکی از اعراب سراه، زبیب را بمعنی انجیر بکار برده است و گوید: فیجلانی، انجیری است سخت سیاه و زبیب آن یعنی خشک آن نیکو است همچنین ابوحنیفه حکایت کند از عرب که گویند: زبب التین؛ یعنی زبیب (خشک) ساخت انجیر را بنابراین، سخن فیروزآبادی که در تفسیر زبیب گوید: خشک شدهء انگور و معروف است، درست نیست زیرا آنکه معروف است تنها خشک شدهء انگور است و زبیب بمعنی انجیر خشک معروف نیست پس زبیب را بطور مطلق نمیتوان گفت معروف است (از تاج العروس ||) انگور خشک (اقرب الموارد) مویز (مهذب الاسماء) (زمخشری) (منتهی الارب) (دهار) (بحر الجواهر) مویز قشمش کشمش (مقدمه الادب زمخشری چ فلوگل ص 59 ) مویز را گویند، و با دانه خوردن مویز درد امعاء را نافع باشد (از برهان قاطع) بمعنی مویز و آن انگور است که خشک کرده می آرند بهندی آنرا داکهه گویند و اکثر ناواقفان این دیار آنرا منقی نامند (غیاث اللغات) (آنندراج) کشمش (ناظم الاطباء) پژمرده و آب رفته از انگور و انجیر است که در سایه خشک میکنند و آن را مویز میگویند (شرح قاموس) خشک شدهء انگور، واحدهء آن زبیبه و فروشندهء آن زباب و زبیبی است (از تاج العروس) بیرونی آرد: زبیب را بلغت پارسی مویز گویند و به لغت رومی اسطافیدین گویند و بلغت هندویی داک دا، و راباسیوس گویند تخم مویز را عرباطون گویند و بعضی گفته اند تخم مویز را بلغت رومی قوقین گویند خاصیت او: ارحانی گوید مویز انگور آن است که ورمها را بنشاند و مایه ای که دراو بود آنرا ببرد گرم و تر است در یک درجه، و تخم او قابض است و سرد است در یک درجه و خشک است در دو درجه (از ترجمهء صیدنهء بیرونی) مؤلف اختیارات بدیعی آرد: بپارسی مویز گویند و هر ثمری که خشک شود زبیب خوانند الا خرما که وی را تمرالرطب خوانند و زبیب عنجد خوانند و بهترین آن خراسانی بود بزرگ و شیرین گوشت وی گرم و تر بود در اول و دانهء وی سرد و خشک بود در اول جالینوس گوید: سرد بود در اول و خشک بود در دویم و دانهء آن خوردن درد امعا را نیکو بود و معده و جگر درست دارد و گوشت وی گرده و مثانه را نافع بود و یاری دهنده بود در ادویهء مسهل چون ده درم در وی اضافت کنند چون بی دانه بود شکم براند و آن نوع که لاغر بود و قابض حرارت وی کمتر بود و معده را قوه دهد و طبیعت ببندد و محرق دم بود و مصلح وی خیارشنبر بود و گویند شیر تخم تورک اسحاق گوید: حدت دم بنشاند و قول اول اصح است و گویند مضر بود به گرده و مصلح وی عناب بود مویز بدن را فربه گرداند و هیچ مضرت و اذیت نرساند مگر محروری مزاج را و مصلح وی سکنجبین بود و یا از فواکه ترش چیزی بر سر آن خورند دیسقوریدوس گوید: گوشت وی چون بخورند موافق قصبهء شش بود و نافع بود جهت سرفه و اگر گوشت وی با فلفل خلط کنند و یا با آرد جاورس (گاورس) و بیض بریان کنند و بعسل بخورند بلغم از دهن بیرون کشد و چون بیامیزند با آرد باقلا و کمون و ضماد کنند بر ورم گرم که عارض شود در انثیین بغایت سود دهد و چون خلط کنند سحق کرده با شراب و بر هرچه پیدا شود در پوست مثل جدری و ریشهای شهدیه و عفونات که در مفاصل بود و سرطانات چون ضماد کنند با شیر و بر نقرس نافع بود و چون بر ناخنی که جنبد چسبانند زود نافع بود و قلع کند و مویز غذا زیاده از انگور دهد و جلاء مویز کمتر از انجیر خشک بود بمعده و بدل آن کشمش است (اختیارات بدیعی) انگور است که دانه های آن « سلطانه » خشک شده است و از صادرات کشورهای خاورمیانه و کالیفرنیا و استرالیا است از اقسام زبیب یکی بدست می آید (از الموسوعه العربیه) بستانی آرد: انگوری است که بوسیلهء « ازمیر » کوچک است، و تخم ندارد، این نوع در حرارت مصنوعی یا حرارت خورشید خشک شده باشد در برخی از نقاط اسپانیا انگور را بر شاخ خشک می کنند، سپس خوشه ها را همچنان می برند و در جعبه ها لابلای برگها نگهداری میکنند خشک شدهء انگور (زبیب) دارای مادهء الکلی بیشتری است و با آن شربتهایی نیکو میسازند که برای تلطیف سرفه و بیرون آوردن خلط در التهابات شدید ریوی و نیز برای تسکین التهابات و تصفیهء بول نافع است زبیب در بیشتر شربتهای سینه بکار میرود و برخی از مردم نبیذ زبیب را بر نبیذ انگور ترجیح میدهند در یونان و روم باستان چندین قسم نبیذ بسیار عالی از زبیب میگرفته اند زبیب علاوه بر داشتن مقداری از مادهء سکرآور (الکل) که در انگور است مشتمل است بر ثانی تارتارپتاس( 2) و یکی از خواص آن این است که اندکی مبرد است در آزمایشگاهها برای شیرین ساختن برخی از داروها آنرا بکار میبرند (ازدائره المعارف بستانی) : شود انگور زبیب آنگه کش خشک کنی چون بیاغاری انگور شود خشک زبیب منوچهری این زبیب ای عجبی مردهء انگور بود چون ورا زنده کنی زنده شود اینْت عجیب منوچهری نظمت لطیف و نثرت، شیرین بود چنانک در سامعه اغانی و در ذائقه زبیبسروش || مویز است و آن غیر کشمش است( 3) مؤلف ذخیرهء خوارزمشاهی گوید: حرارت او قوی تر از انگور باشد اما کشمش بدو نزدیک است و اندکی نفخ کند (از ذخیرهء خوارزمشاهی ||) یک نوع مایع الکلی است که از زبیب گیرند (از معجم الوسیط) ( 1) - مؤلف اختیارات بدیعی تصریح میکند که هر میوهء خشک را زبیب گویند جز خرما و این مخالف نوشتهء برهان و ناظم الاطباء است، چنانکه ملاحظه میگردد ( 2) - اسید تارتریک نمک پتاسیم ( 3) - تا اینجا با استفاده از کتب لغت و طب و دیگر مراجع بطور تصریح و تلویح، برای زبیب بمعنی انگور خشک دو معنی یاد گردید: الف - زبیب بمعنی مطلق انگور خشک شده، شامل بادانه و بیدانه همانگونه که تمر، رطب خشک را گویند مرادف زبیب بدین معنی مویز و کشمش است بطور عموم ب - بمعنی انگور خشک دانه دار در بیشتر موارد مویز بدین و « زبیب » معنی بکار رفته در اشعار و شواهد هر جا زبیب آمده بمعنی نخست است، و با عبارت دیگر به اصطلاح منطق، نسبت میان عموم و خصوص من وجه است، زیرا در یک مورد (مادهء اجتماع) تصادق دارند و آن مورد انگور خشک است بطور « کشمش » مطلق در یک مورد تنها زبیب بکار میرود و آن بخصوص دانه دار است و در موردی دیگر کشمش بکار میرود و آن بخصوص بیدانه است شواهد و ادلهء معانی مزبور در متن یاد شده است.